Janusz Woliński (historyk)

Ten artykuł dotyczy historyka. Zobacz też: inne osoby o tym imieniu i nazwisku.

Janusz Woliński

Data i miejsce urodzenia	10 września 1894 Warszawa
Data śmierci	7 kwietnia 1970
Miejsce spoczynku	cmentarz Powązkowski w Warszawie
Zawód, zajęcie	historyk
Miejsce zamieszkania	Warszawa
Tytuł naukowy	profesor zwyczajny
Alma Mater	Uniwersytet Warszawski
Uczelnia	Uniwersytet Warszawski
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Janusz Woliński (ur. 10 września 1894 w Warszawie, zm. 7 kwietnia 1970) – polski historyk, profesor Uniwersytetu Warszawskiego.

Janusz Woliński urodził się w rodzinie inteligenckiej. Jego dziadek Adolf był architektem a ojciec Jan adwokatem warszawskim. Matka Zofia z Koziejowskich wywodziła się z ziemiańskiej rodziny prawników i lekarzy lubelskich.

Najpierw uczył się w gimnazjum Stanisława Staszica w Lublinie, a w latach 1908–1913 w warszawskim gimnazjum Pawła Chrzanowskiego, gdzie uzyskał polską maturę. W 1914 otrzymał rosyjskie świadectwo dojrzałości, aby móc studiować na wyższych uczelniach w Cesarstwie Rosyjskim. Studia rozpoczął w 1914 na Wydziale Prawa Uniwersytetu Moskiewskiego, a rok później po powrocie do Warszawy kontynuował je na Uniwersytecie Warszawskim (1915–1921). Następnie ukończył tu również historię (1922–1926). Studiując pracował jednocześnie jako nauczyciel historii w wielu warszawskich szkołach: gimnazjum Anny Jakubowskiej (1919–1923), gimnazjum Zofii Kurmanowej (1920–1931), gimnazjum Ludwika Lorentza (1922–1928), gimnazjum Św.Stanisława Kostki (1927–1931), w Szkole Społecznej przy warszawskim ośrodku Polskiej Macierzy Szkolnej (1928–1931).

Był ochotnikiem Wojska Polskiego, jednak w 1918 zwolniono go ze służby wojskowej z przyczyn zdrowotnych (choroba płuc). W 1920 brał udział w obronie Warszawy podczas wojny polsko-bolszewickiej. W 1921 został zatrudniony jako kancelista w Ministerstwie Spraw Wojskowych.

Janusz Woliński pasjonował się historią i został jej znawcą. Specjalizował się głównie w dziejach Rzeczypospolitej XVII wieku oraz nowożytnej powszechnej. W 1926 obronił na Uniwersytecie Warszawskim doktorat z filozofii na podstawie przygotowanej rozprawy o stosunkach polsko-brandenburskich w latach 1674–1675, a więc w pierwszym okresie panowania Jana III Sobieskiego, napisanej pod kierunkiem Profesora Marcelego Handelsmana. Praca Wolińskiego, oparta głównie na materiałach archiwalnych, częściowo nieznanych polskim badaczom, w znaczący sposób pogłębiła problematykę tzw. “polityki bałtyckiej” Jana III, ukazanej na tle ówczesnej polityki międzynarodowej.

W czerwcu 1938 habilitował się na podstawie rozprawy zatytułowanej Jan III Sobieski i sprawa Ukrainy w latach 1674–1675. Równocześnie zaczął wykładać historię powszechną i nowożytną w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego (do czerwca 1939).

Od października 1936 Wolińskiego zatrudniono jako nauczyciela akademickiego w prywatnej Szkole Nauk Politycznych przy wileńskim Instytucie Naukowo-Badawczym Europy Wschodniej. W latach 1936–1939 prowadził tutaj cykl wykładów pod tytułem “Sprawa ukraińska jako problem międzynarodowy”, przejmując zajęcia dydaktyczne po zmarłym polityku i profesorze Leonie Wasilewskim. Wileńskie wykłady docenta Janusza Wolińskiego, dotyczyły nie tylko aspektów historycznych, ale przede wszystkim aktualnej sytuacji politycznej, ekonomicznej i wyznaniowej społeczności ukraińskiej, dodatkowo ukazanych na szerokim tle ówczesnej sytuacji europejskiej.

W latach 1931–1939 pracował jako kierownik departamentu Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Jego dyrektorem i bezpośrednim zwierzchnikiem był Franciszek Salezy Potocki, którego Janusz Woliński ze względu na wiedzę merytoryczną i zdolności mediacyjne wielokrotnie zastępował i wyręczał w skomplikowanych obowiązkach urzędniczych.

Obowiązkami Wolińskiego było między innymi przygotowywanie opracowań prasowych i naukowych jak też prowadzenie negocjacji z przedstawicielami kościołów obecnych w życiu politycznym, społecznym i kulturalnym kraju. Woliński wykazywał się znajomością skomplikowanej problematyki prawnej i wyznaniowej, z łatwością “ogarniając całokształt polityki wyznaniowej państwa” polskiego. Dewizą Profesora była zatem “zasada harmonijnego współżycia z mniejszościami narodowymi w ówczesnym państwie”, a więc utrzymanie stabilnych i godnych warunków życia dla milionów mieszkańców Drugiej Rzeczypospolitej. W marcu 1939 minister odznaczył Wolińskiego Złotym Krzyżem Zasługi podkreślając jego wybitne zasługi w opracowaniu prawnego kodeksu unormowania sytuacji kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej oraz w procesie derusyfikacji tegoż poprzez połączenie duchowieństwa i wiernych z dorobkiem polskiej historii i kultury narodowej.

Prowadząc przez wiele lat pertraktacje z hierarchią wielu kościołów, zarówno Potocki jak i Woliński, reprezentowali jednoznaczne stanowisko budowy pokojowego i “harmonijnego współżycia” cerkwi prawosławnej oraz państwa polskiego, wielokrotnie narażając się na jawną opozycję ze strony oficerów i urzędników z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i z Ministerstwa Spraw Wojskowych.

Dlatego też, gdy w 1938 na Lubelszczyźnie i Chełmszczyźnie bezzasadnie zburzono 114 cerkwi prawosławnych i zmuszano siłą wiernych tego kościoła do zmiany wyznania, wbrew stanowisku kadry kierowniczej Departamentu Wyznań, na znak protestu dyrektor Potocki i kierownik Woliński złożyli dymisję i odeszli z ministerstwa. Janusz Woliński otrzymał wkrótce stanowisko dyrektora Archiwum Oświecenia Publicznego, którego nie objął z powodu rozpoczęcia II wojny światowej.

W czasie okupacji Janusz Woliński pracował jako bibliotekarz – najpierw w Bibliotece Ordynacji Krasińskich, później w Bibliotece Ordynacji Zamoyskich. Jednak głównie w tym czasie był zaangażowany w tajne nauczanie historii Polski i dziejów powszechnych. Lekcje zazwyczaj prowadził w warszawskich mieszkaniach na tajnych kompletach oraz na studiach Uniwersytetu Warszawskiego i Uniwersytetu Ziem Zachodnich w Warszawie, Milanówku i Częstochowie.

Od 1945 był związany z Uniwersytetem Warszawskim. Najpierw pełnił funkcję zastępcy profesora Uniwersytetu Warszawskiego, a w 1947 otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego. W 1958 mianowano go profesorem zwyczajnym. Woliński prowadził wykłady oraz seminaria z historii nowożytnej. Przez wiele lat kierował uniwersytecką Katedrą Historii Nowożytnej. Był promotorem 120 magistrantów historii i 20 doktorów nauk humanistycznych, w tym kilkunastu samodzielnych pracowników nauki i nauczycieli akademickich. Profesor Woliński był znanym i cenionym popularyzatorem historii dawnej Rzeczypospolitej, czasów panowania Jana III Sobieskiego, czy dziejów Warszawy. W latach 1945–1952 wznowił i redagował czasopismo naukowe „Przegląd Historyczny”. Będąc już na emeryturze, profesor nadal był aktywny zawodowo. Prowadził zajęcia na Uniwersytecie, pisał opinie i recenzje, wygłaszał odczyty i przygotowywał do publikacji rozpoczęte niegdyś artykuły. Janusz Woliński spoczywa na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 235-1-22)^[1].

Do jego uczniów należeli między innymi: Zbigniew Ćwiek, Ludomir Bieńkowski, Rafał Gerber, Mieczysław Jaworski, Jerzy Łojek, Jerzy Michalski, Tadeusz Łepkowski, Edward Stańczak, Jan Wimmer, Zbigniew Wójcik, Mieczysław Wrzosek, Andrzej Zahorski.

Janusz Woliński był także aktywnym organizatorem życia naukowego polskich historyków. Był członkiem takich stowarzyszeń jak:

• Polskie Towarzystwo Historyczne
• Towarzystwie Miłośników Historii w Warszawie (prezes w latach 1960–1970)
• Towarzystwo Naukowe Warszawskie (od 1951)
• Komitet Nauk Historycznych PAN
• Instytut Historii PAN
• Państwowa Rada Archiwalna
• Wojskowy Instytut Historyczny
• Wojskowej Akademii Politycznej w Warszawie (prowadził wykłady kursowe i zajęcia dydaktyczne oraz zajmował stanowiska kierownicze)

Prace naukowe Janusza Wolińskiego dotyczyły głównie badań dziejów Rzeczypospolitej w końcu XVII stulecia, a zwłaszcza w okresie panowania Jana III Sobieskiego, któremu Profesor poświęcił wiele studiów naukowych i publikacji źródeł. Zajmował się także historią Warszawy i Wielkiego Księstwa Litewskiego, dziejami Sejmu Czteroletniego, publikował materiały źródłowe do czasów panowania Jana Sobieskiego.

• Parkany (7 i 9 października 1683 roku), Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne 1933.
• Przyczynki źródłowe do kampanji 1674, Warszawa 1933.
• Król Jan III Sobieski a sprawa Ukrainy 1674–1675, Warszawa: Instytut Badań Spraw Narodowościowych 1934.
• Pośrednictwo tatarskie w wojnie polsko-tureckiej, Warszawa 1934.
• Polska i kościół prawosławny. Zarys historyczny, Lwów: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1936.
• Król Jan III Sobieski. W 250-letnią rocznicę zgonu, Warszawa: Trzaska, Evert, Michalski 1946.
• Jan III Sobieski i Prusy Książęce, Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych 1947.
• Od Chocimia do Żórawna (1673–1676), Kraków 1948.
• Johann von Goëss, Berlińskie relacje bar. Goessa w sprawach polskich 1674 r., wyd. Janusz Woliński, Kraków: Polska Akademia Umiejętności 1950.
• Epilog elekcji 1674 r., Warszawa: nakładem PAU 1952.
• Toruński azyl Eleonory Wiśniowieckiej 1674/1675, Toruń 1953.
• Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego, t. 1–5, oprac. przygot. do druku Janusz Woliński, Jerzy Michalski, Emanuel Rostworowski, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1955–1968.
• Konwokacja 1674 r. a wojna polsko-turecka, Warszawa 1958–1964.
• Kazimierz Sarnecki, Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego. Diariusz i relacje z lat 1691–1696, oprac. i przygot. do dr. Janusz Woliński, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1958.
• Z dziejów wojny i polityki w dobie Jana Sobieskiego, Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1960.
• Epilog Chocimia w 1674 roku, Warszawa 1961.
• Śledztwo polskie w sprawie porwania Krystiana Ludwika Kalksteina, Toruń 1964.
• Koekwacja praw na Litwie 1697 r., Warszawa 1965.
• König Johann III Sobieski und die Schlacht bei Wien 1683, Warszawa 1965.
• Król Jan III Sobieski i bitwa wiedeńska 1683 r., Warszawa 1965.
• Oblężenie Kamieńca w 1672 roku, Warszawa 1966.
• Ze spraw polsko-mołdawskich 1672–1673, Warszawa 1967.
• Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej (1672–1676 r.), Warszawa 1965–1968.
• Przyczynek źródłowy do dziejów Warszawy z pierwszych lat panowania Jana III Sobieskiego, Warszawa 1967.
• Jan III Sobieski w Wilanowie, Warszawa 1971.
• Warszawskie lata uniwersyteckie Szymona Askenazego 1883–1887, Warszawa 1971.
• Z dziejów wojen polsko-tureckich, dobór tekstów Jan Wimmer, Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1983.

• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski
• Złoty Krzyż Zasługi (10 listopada 1938)^[2]

• Maria Wierzbicka, Woliński Janusz, [w:] Słownik historyków polskich, pod red. M. Prosińskiej-Jackl, Warszawa 1994, s. 562–563.
• Bibliografia prac naukowych prof. dr Janusza Wolińskiego od 1929 do 1964, [w:] Z dziejów wojny i polityki. Księga pamiątkowa ku uczczeniu siedemdziesiątej rocznicy urodzin prof. dr Janusza Wolińskiego, Warszawa 1964, s. 5–8.
• Maria Wierzbicka, Bibliografia prac naukowych prof. dr Janusza Wolińskiego, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 25 (1970), z. 2, s. 401–403.
• Andrzej Janowski, O profesorze Januszu Wolińskim [1894–1970] inaczej, „Kronika Warszawy” 20 (1989), z. 2 [druk: 1990], s. 81–92.
• Stanisław Herbst, Janusz Woliński (10 IX 1894 – 7 IV 1970), badacz dziejów ojczystych, nauczyciel, [w:] Tradycje i współczesność. Księga pamiątkowa Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego 1930-2005, Warszawa 2005, s. 90–93.
• Janusz Tazbir, Wstęp, [w:] Janusz Woliński, Z dziejów wojen polsko-tureckich, dobór tekstów Jan Wimmer, Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1983, s. 5–19.
• Marek Wagner Dorobek profesora Janusza Wolińskiego (1894–1970) w zakresie badań nad dziejami Ukrainy s. 571–578.