Jan Nelken

Jan Władysław Nelken

pułkownik lekarz
Data i miejsce urodzenia	16 marca 1878 Skomoroszki, gubernia kijowska, Imperium Rosyjskie
Data i miejsce śmierci	kwiecień 1940 Katyń, RFSRR, ZSRR
Przebieg służby
Siły zbrojne	Armia Austro-Węgier Wojsko Polskie
Jednostki	Szpital Garnizonowy we Lwowie, Szpital Okręgowy Nr 1 w Warszawie, Szkoła Podchorążych Sanitarnych, Oddział Psychiatryczny Centrum Wyszkolenia Sanitarnego w Warszawie
Stanowiska	lekarz • Szpitala Garnizonowego we Lwowie, • Szpitala Okręgowego Nr 1 w Warszawie, z-ca kierownika, a następnie kierownik •Oddziału Psychiatrycznego Centrum Wyszkolenia Sanitarnego w Warszawie
Główne wojny i bitwy	I wojna światowa wojna polsko-bolszewicka II wojna światowa • kampania wrześniowa
Odznaczenia

Jan Władysław Nelken ps. Otto, Marek, Tytus (ur. 16 marca 1878 w Skomoroszkach^[1][2], zm. w kwietniu 1940 w Katyniu) – polski lekarz psychiatra, psychoanalityk, pułkownik Wojska Polskiego, działacz socjalistyczny, członek PPS, ofiara zbrodni katyńskiej.

Urodził się we wsi Skomoroszki w guberni kijowskiej jako syn dyrektora cukrowni Edwarda Nelkena (1850–1930) i Eugenii z Telszów (1854–1909)^[3]. Był wyznania ewangelicko-augsburskiego^[4].

Uczęszczał do gimnazjum w Warszawie. W 1896 rozpoczął studia na Wydziale Lekarskim Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Wydalony z uczelni i z Warszawy za działalność socjalistyczną, wyjechał do Kazania, gdzie 18 października 1902 otrzymał dyplom lekarski^[4]. Po powrocie do Warszawy rozpoczął praktykę psychiatryczną i działalność polityczną w Polskiej Partii Socjalistycznej. Był kilka razy aresztowany i więziony. 8 stycznia 1909 nostryfikował dyplom na wydziale medycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego^[4].

W czasie I wojny światowej służył w Armii Austro-Węgier jako lekarz Szpitala Garnizonowego we Lwowie. W latach 1919–1934 pełnił służbę w Wojsku Polskim, w Szpitalu Okręgowym Nr I w Warszawie, Szkole Podchorążych Sanitarnych oraz na stanowisku zastępcy kierownika, a następnie kierownika Oddziału Psychiatrycznego Centrum Wyszkolenia Sanitarnego w Warszawie. 30 czerwca 1934 został przeniesiony w stan spoczynku^[5]. Został awansowany do stopnia pułkownika w korpusie oficerów sanitarnych lekarzy ze starszeństwem z dniem 1 stycznia 1927 (w 1928 był zweryfikowany z lokatą 3).

Po zakończeniu zawodowej służby wojskowej praktykował w Ambulatorium na Solcu i Ubezpieczalni Społecznej. Był członkiem Zarządu Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego i redaktorem Rocznika Psychiatrycznego.

Po wybuchu II wojny światowej 1939 wraz z kadrą Centrum Wyszkolenia Sanitarnego ewakuował się na tereny wschodnie, a po agresji ZSRR na Polskę został aresztowany przez Sowietów. Był przetrzymywany początkowo w obozie putywlskim^[6], a następnie w Kozielsku^[7]. Wiosną 1940 został przetransportowany do Katynia i rozstrzelany przez funkcjonariuszy Obwodowego Zarządu NKWD w Smoleńsku oraz pracowników NKWD przybyłych z Moskwy na mocy decyzji Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940. Pogrzebano go w bezimiennej mogile zbiorowej, gdzie od 28 lipca 2000 mieści się oficjalnie Polski Cmentarz Wojenny w Katyniu^[8]. Podczas ekshumacji w 1943 jego ciało nie zostało zidentyfikowane pod jego nazwiskiem^[9]. Na terenach polskich, okupowanych od 1939 przez Niemców, wydanie czasopisma „Goniec Krakowski” z 16 kwietnia 1943 poinformowało wówczas o ekshumacji ciał polskich żołnierzy w Katyniu i zidentyfikowaniu m.in. zwłok gen. Smorawińskiego^[10].

W 1904 ożenił się ze Stanisławą Radomską (zm. 1967). Rozwiedli się w 1925, małżeństwo było bezdzietne. Po raz drugi ożenił się 23 lipca 1925^[1] z Ireną z Borkowskich (1899–1944), z którą miał dwoje dzieci: córkę Annę (1926–1944) i syna Jana^[7] (1931).

Jego żona Irena i córka Anna zginęły w 1944 w powstaniu warszawskim^[11].

Zobacz wiadomość w serwisie Wikinews pt. 2007-11-09: Pierwszy dzień uroczystości „Katyń Pamiętamy – Uczcijmy Pamięć Bohaterów”

Postanowieniem nr 112-48-07 Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego z 5 października 2007 został awansowany pośmiertnie do stopnia generała brygady^[12][13]. Awans został ogłoszony 9 listopada 2007 w Warszawie, w trakcie uroczystości „Katyń Pamiętamy – Uczcijmy Pamięć Bohaterów”^[14][15].

17 września 2009 przy Wojskowym Instytucie Medycznym w Warszawie został zasadzony Dąb Pamięci honorujący Jana Nelkena^[16].

• Badania płynu mózgowo-rdzeniowego i jego wyniki w schorzeniach układu nerwowego, powstających na tle kiły. Przegląd Lekarski, 1909
• O porażeniach następowych po ostrem zatruciu tlenkiem węgla. Kraków, 1909
• Ein Fall von Poliomyelitis anterior acuta cruciata mit folgender Syringomyelie. „Zeitschrift für die gesamte Neurologie und Psychiatrie”. 3 (1), s. 196–202, 1910. DOI: 10.1007/BF02893593. 
• Psychologische Untersuchungen an Dementia præcox-Kranken. Journal für Psychologie und Neurologie 17, ss. 174–185, 1911
• Analytische Beobachtungen über Phantasien eines Schizophrenen. Jahrbuch für psychoanalytische und psychopathologische Forschungen 4, s. 504–562, 1912
• Ueber schizophrene Wortzerlegungen. Zentralblatt für Psychoanalyse 2, 1–5, 1911
• Badania psychoanalityczne chorób nerwowych. Neurologja Polska 2, 1913
• O potrzebie państwowego Zakładu dla umysłowo chorych zbrodniarzy w Galicyi, 1913
• Alkohol i przestępstwa w wojsku podczas wojny. Lekarz Wojskowy 1 (21), s. 9–18, 1920
• Psychozy reaktywne na wojnie. Lekarz Wojskowy 2 (30), 1921
• Udawanie zaburzeń psychicznych a służba wojskowa. Warszawa, 1926
• Orzeczenia sądowo-lekarskie. Warszawa, 1927
• Ostre upicie się i jego znaczenie sądowo-lekarskie. Wojskowy Przegląd Prawniczy 3, 1930
• Kokainizm i homoseksualizm, 1931
• Ostre upicie się i przestępczość. Warszawa, 1931
• O powikłaniu chorób psychicznych przez różę, 1932
• Hygjena psychiczna w wojsku. Warszawa, 1934
• Psychozy reaktywne w oświetleniu wojny światowej i służby wojskowej, 1934
• Higjena psychiczna usposobienia psychopatycznego jako zagadnienie kultury, 1935
• Z dziedziny psychoneurologii dziecięcej w Rosji. Warszawskie Czasopismo Lekarskie 12, 1935
• Handelsman J, Nelken J. O zachowaniu się niepamięci po postrzale głowy. Warszawskie Czasopismo Lekarskie 11 (18/19), 1935
• Głosy krytyczne z dziedziny eugeniki współczesnej. Warszawskie Czasopismo Lekarskie, 1936
• Higjena psychiczna obrony przeciwgazowej. Lekarz Polski 1, 1936
• O wojnie bakteriologicznej. Lekarz Polski, 1936
• Pamiętnik Forela. Warszawskie Czasopismo Lekarskie, 1936
• Humanizacja wojny w świetle zagadnień higieny psychicznej. Warszawskie Czasopismo Lekarskie, 1937
• Niewystarczalność konwencji genewskiej wobec walki lotniczo-gazowej. Lekarz Polski, 1937
• Dziesięciolecie przygotowań do walki lotniczo-gazowej. Warszawskie Czasopismo Lekarskie, 1938
• Alkohol a walka lotniczo-gazowa. Lekarz Wojskowy 14 (4), s. 80–83, 1938

• podpułkownik – 3 maja 1922 zweryfikowany ze starszeństwem z 1 czerwca 1919 (w 1924 zajmował 24 lokatę w korpusie oficerów zawodowych sanitarnych, grupa lekarzy
• pułkownik – 16 marca 1927 ze starszeństwem z 1 stycznia 1927 i 5 lokatą w korpusie oficerów zawodowych sanitarnych, grupa lekarzy
• generał brygady – pośmiertnie 5 października 2007

• Krzyż Niepodległości (12 maja 1931)^[17]
• Złoty Krzyż Zasługi (19 marca 1931)^[18]
• Srebrny Krzyż Zasługi
• Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921
• Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości

• awanse generalskie oficerów II Rzeczypospolitej Polskiej z 2007
• jeńcy polscy w niewoli radzieckiej (od 1939 roku)
• obozy NKWD dla jeńców polskich
• ofiary zbrodni katyńskiej – zamordowani w Katyniu

• Herman E. Dr Jan Nelken. Neurologia Polska 24, s. 8–11, 1950.
• Ilnicki, S., Nelken, J., jr. Pułkownik doktor medycyny Jan Nelken. „Psychiatria Polska”. 20 (5), s. 386–396, 1986. PMID: 3295925. 
• Ilnicki S, Nelken J., jun. Pamiętnik płk. dr. med. Jana Nelkena znaleziony w Katyniu. Lekarz Wojskowy 3/4, s. 206–209, 1993.
• Nelken J. Płk dr med. Jan Nelken (ur. 16.III.1878–zm. 1940). Archiwum Medycyny Sądowej 2, s. 136–140, 1985.
• Red. „Nelken, Jan Władysław” W: Polski Słownik Biograficzny tom 22 s. 667–668.
• Sitkiewicz T. Jan Władysław Nelken. Wojskowy Przegląd Historyczny 2 (128), s. 417, 1989.
• Jan Bohdan Gliński: Słownik biograficzny lekarzy i farmaceutów, ofiar II wojny światowej. Wrocław: Urban & Partner, 1997 s. 282–284.
• Stanisław Ilnicki, Jan Nelken jun.: Gen. bryg. dr med. Jan Władysław Nelken (1878–1940). Warszawa: Wojskowy Instytut Medyczny. Klinika Psychiatrii i Stresu Bojowego w Warszawie, 2009 ISBN 978-83-925530-2-1.
• Rocznik Oficerski 1924. Ministerstwo Spraw Wojskowych, Oddział V Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Warszawa 1924, s. 1003, 1017, 1079.
• Rocznik Oficerski 1928. Ministerstwo Spraw Wojskowych, Warszawa 1928, s. 709, 725.
• Rocznik Oficerski 1932, Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych, Warszawa 1932, s. 321, 826.
• Stanisław Konopka. Rocznik Lekarski Rzeczypospolitej Polskiej na 1936 rok. Warszawa: Biuro Propagandy Polskiej Medycyny przy Naczelnej Izbie Lekarskiej, 1936, s. 1204, 1228, 1317, 1697.
• Jan Kiński, Helena Malanowska, Urszula Olech, Wacław Ryżewski, Janina Snitko-Rzeszut, Teresa Żach: Katyń. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Marek Tarczyński (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2000. ISBN 83-905590-7-2.
• Maria Magdalena Blombergowa. Uczeni polscy rozstrzelani w Katyniu, Charkowie i Twerze. „Analecta”, s. 31, R. 9 Z. 2 (18) / 2000. 

• Prace Jana Nelkena w bibliotece Polona
• Jan Władysław Nelken. ipsb.nina.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-12-20)]., Internetowy Polski Słownik Biograficzny [dostęp 2021-12-20].