Piotr Wachenius

Piotr Wachenius, także Wachenius Strelicenius, Wachenius Strzelecki, Wacheniusz, Wacha (ur. ok. 1550 w Strzelcach^[1], zm. po 1617) – śląski mieszczanin, polemista religijny, poeta, poborca podatkowy i celny.

Brak bezpośrednich źródeł odnoszących się do biografii Piotra Wacheniusa. Wiele wskazuje, że wywodził się ze środowiska wyznaniowego Jednoty Braci Czeskich i był spolonizowanym potomkiem czeskich emigrantów religijnych, którzy w 1548 r. schronili się m.in. na Śląsku. Mógł pochodzić z jednej z kilku miejscowości na Morawach o nazwie Strzelce^[2].

Najprawdopodobniej jednak urodził się i wychował w Strzelcach Opolskich. Wywodził się ze stanu mieszczańskiego i był spokrewniony z pochodzącą ze Strzelec Opolskich rodziną Wochów, której przedstawiciele – Izajasz Wochius studiował w 1607 roku na uniwersytecie praskim, a Paweł Wochius Strelicenus był pastorem w Golasowicach.^[3]

Posiadał dość gruntowne wykształcenie, o czym świadczy znajomość łaciny, być może języka czeskiego, liczne w jego twórczości odwołania do literatury doby Renesansu oraz cytaty z dzieł pisarzy kościelnych i teologów. Nie wiadomo czy kształcił się na Śląsku, czy w jednej z licznych w Małopolsce szkół kalwińskich.

W roku 1612 był cesarskim poborcą ceł i podatku piwnego w Pszczynie. Pobierał cło należące do regaliów oraz podatek od obywateli, którzy warzyli i sprzedawali piwo. Funkcję tę pełnił jeszcze w 1617 roku.

Był kalwinistą zaangażowanym w życie religijne protestantów śląskich i małopolskich. Prowadził zaciętą polemikę z katolikami. Utrzymywał ścisłe kontakty z przedstawicielami różnowierstwa polskiego i środowiskiem wyznaniowym braci czeskich. Współpracował z kalwińskimi duchownymi: Franciszkiem Stankarem młodszym i Krzysztofem Kraińskim. Utrzymywał kontakty również z braćmi polskimi. Wyraźne związki łączyły go z Bartłomiejem Bythnerem seniorem kalwińskiego dystryktu oświęcimskiego, który był jego przyjacielem i protektorem^[4].

Jest znany jako autor trzech tytułów wydanych przez drukarnię protestancką w Łaszczowie w 1612 r.

Wierne a prawdziwe okazanie, który zakon a która wiara od Pana Boga, i co zakon, a co wiara jest – traktat silnie przesycony treściami polemicznymi w stosunku do katolicyzmu, poświęcony zagadnieniom ikonoklazmu. Utwór zawiera opisy obrzędowości religijnej nie pozbawione elementów ciętej satyry, w której dostrzec można wpływ pisarstwa Mikołaja Reja.

Summa świętego krześciańskiego nabożeństwa – zbiór modlitw i podstawowych prawd wiary, będący rodzajem katechizmu, adresowanego do prostego odbiorcy, zawierający zwięzły wykład podstawowych zasad wiary chrześcijańskiej w ujęciu ewangelickim.

Hymny moje domowe. Każdemu człowiekowi przykład osobliwy, ku nabożności i pokucie szczodrobliwy – zbiór dwudziestu dwu wierszy lirycznych o charakterze religijnym. Utwory przeznaczone były do śpiewania bądź recytowania podczas domowych zgromadzeń ludności protestanckiej. Nawiązywały do tradycji hymnicznej, zwłaszcza Pieśni i Psałterza Dawidowego Jana Kochanowskiego.

Oryginały utworów przechowywane są w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu.

Teksty Wacheniusa stanowią przykład protestanckiego piśmiennictwa śląskiego. Utwory o wyraźnie kalwińskim obliczu konfesyjnym, przeznaczone były dla ewangelickiej ludności plebejskiej na Śląsku i w Małopolsce. Jego twórczość religijna i poetycka pozostawała pod silnym wpływem kultury polskiej doby Renesansu i reformacji, o czym świadczą odwołania do dzieł Jana Kochanowskiego, Marcina Kromera czy ślady inspiracji twórczością Mikołaja Reja oraz Marcina Krowickiego^[5].

W 2017 roku uruchomiono projekt birofilsko-kulturowy „Wachenius”, będący efektem współpracy Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska oraz Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Śląskiego. Projekt miał na celu przypomnienie dziedzictwa kulturowego dawnych pszczyńskich piwowarów i postaci Piotra Wacheniusa^[6].

Jednym z efektów projektu było powstanie marki piwa „Wachenius”. Inicjatorem przedsięwzięcia „BioWar – Petrus Wachenius” była Sekcja Mikrobiologiczna Interdyscyplinarnego Koła Naukowego Przyrodników „Planeta” oraz Międzywydziałowe Doktoranckie Koło Naukowe Humanistów Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Partnerami przedsięwzięcia zostały – Towarzystwo Miłośników Ziemi Pszczyńskiej oraz Polskie Stowarzyszenie Piwowarów Domowych.

Piwo jasne, pszeniczne uwarzono na podstawie historycznej receptury z wykorzystaniem tradycyjnego polskiego chmielu Marynka oraz drożdży izolowanych z szesnastowiecznych piwnic starego browaru i filtrowano, wykorzystując starodawną metodę przez słomę^[7].

W 2022 roku uruchomiono w Pszczynie browar rzemieślniczy wraz z restauracją i pensjonatem o nazwie Brovar 16 Petrus Wachenius. Lokal mieści się w XVIII-wiecznej kamienicy pod nr 16 przy pszczyńskim rynku^[8]. W browarze warzone jest m.in. niefiltrowane piwo pszeniczne Petrus Wachenius.

W 2008 postać Piotra Wacheniusa została upamiętniona tablicą wmurowaną w fasadę kamienicy dawnego Urzędu Skarbowego w Pszczynie^[9].

• 
  tablica pamiątkowa
• 
  wnętrze lokalu Brovar 16 Petrus Wachenius w Pszczynie
• 
  projekt BioWar

• Banasiowa Teresa, Charakterystyka genologiczna „Hymnów moich domowych...” Piotra Wacheniusa. W: Książnica Śląska. T. 24: 1988-1993. Red. Jan Malicki. Katowice 1993, s. 14–25.
• Gumuła Urszula, Piotr Wachenius. Zarys informacyjny. W: Studia nad piśmiennictwem śląskim. Red. Jan Zaremba. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Katowicach. Prace Historycznoliterackie nr 4. Katowice 1967, s. 75–89.
• Gumuła Urszula, Literatura polska na Śląsku w XVII wieku. Piotr Wachenius, Jan Malina, Maciej Gutthäter-Dobracki. Katowice 1995, s. 19–49.
• Kadłubek Zbigniew, Dariusz Rott, Wstęp. W: Piotr Wachenius, Hymny moje domowe. Wybór. Katowice-Pszczyna 1999, s. 5–15.
• Pawelec Mariusz, „Aby tak na to każdy pamiętał, iż mu Pan imię i przymianek dał...”. O religijnej twórczości Piotra Wacheniusa W: Dzieje literatury polsko-ewangelickiej na Górnym Śląsku Red. Jan Szturc. Katowice 2006, s. 52–68.
• Pawelec Mariusz, Piotr Wachenius – pisarz bez rodowodu? Rezultaty badań. W: Reformacja w dawnej Rzeczypospolitej i jej europejskie konteksty. Postulaty badawcze. Red. Piotr Wilczek. Warszawa 2010, s. 149–156.
• Rott Dariusz, „Ciebie, Pana mego [...]” Piotra Wacheniusa. Szkic z dziejów XVII-wiecznego nazewnictwa muzycznego. W: Staropolskie teksty i konteksty. Studia. T. 4. Red. Jan Malicki, Dariusz Rott. Katowice 2003, s. 71–78.
• Rott Dariusz, Fulvus metallus. Piotr (Petrus) Wachenius – autor „Hymnów moich domowych” W: Dariusz Rott, Bracia czescy w dawnej Polsce. Działalność literacka – teksty – recepcja. Katowice 2003, s. 28–39, 171–180.
• Rott Dariusz, „Hymny moje domowe” Piotra Wacheniusa. Przyczynek do dziejów braci czeskich na Śląsku wraz z tekstem utworu Katowice-Pszczyna 2005.
• Rott Dariusz, „Hymny moje domowe” Piotra Wacheniusa. Przyczynek do recepcji twórczości Jana Kochanowskiego na Śląsku w XVII wieku. „Terminus”. Czasopismo Wydziału Polonistyki UJ 2008, z. 2, s. 143–152.
• Rott Dariusz, Piotr Wachenius – autor „Hymnów moich domowych”. Szkic z dziejów tradycji hymnologicznej w siedemnastowiecznej literaturze śląskiej. W: Tradycje kultury antycznej na Śląsku II. Red. Joanna Rostropowicz. Opole 2003.
• Rott Dariusz, Wachenius Piotr. W: Słownik pisarzy śląskich. T. 1. Red. Jacek Lyszczyna, Dariusz Rott. Katowice 2005, s. 143–145.
• Wachenius Piotr, Hymny moje domowe Wybór, wstęp i oprac. Zbigniew Kadłubek, Dariusz Rott. Katowice-Pszczyna 1999.
• Wachenius Piotr, Summa świętego krześciańskiego nabożeństwa. Wstęp i oprac. Mariusz Pawelec. Pszczyna 2005.
• Wachenius Piotr, Utwory zebrane Oprac. Mariusz Pawelec i Dariusz Rott. Warszawa 2011.