Ametyst

Ametyst

Ametyst z Minas Gerais
Właściwości chemiczne i fizyczne
Skład chemiczny	ditlenek krzemu (SiO2)
Twardość w skali Mohsa	7
Przełam	muszlowy
Łupliwość	brak
Układ krystalograficzny	trygonalny
Gęstość minerału	2,65 g/cm³
Właściwości optyczne
Barwa	wszystkie odcienie fioletu
Rysa	biała
Połysk	szklisty
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Ametyst – minerał, fioletowa i przezroczysta do przeświecającej odmiana kwarcu. Kamień półszlachetny, używany w jubilerstwie. Jego nazwa pochodzi z języka greckiego i oznacza „trzeźwy” (ἀ- a – ‘nie’, μέθυστος méthystos – ‘pijany’^[1]), gdyż według greckich wierzeń, picie wina z czar ametystowych zabezpieczało pijącego przed upiciem się.

Jest to odmiana kwarcu o zabarwieniu fioletowym, purpurowym lub purpurowo fioletowym, przezroczysta do przeświecającej^[a]. Swoją barwę zawdzięcza centrom barwnym(inne języki) utworzonym przez jony żelaza i wzbudzeniu ich promieniowaniem wysokoenergetycznym^[2]. Intensywność koloru nie zmienia się do 250 °C, podgrzewany powyżej tej temperatury ametyst staje się bezbarwny. Przy 500 °C fioletowy ametyst staje się cytrynowy (w tym stanie czasami sprzedawany jako kamień ozdobny cytryn)^{[potrzebny przypis]}.

Barwa ametystu uwarunkowana jest zjawiskami elektronowego oddziaływania między jonami Fe2+
i Fe3+
. Jony te zajmują różne pozycje w strukturze kwarcu. Wskutek tego w ametyście powstają dogodne warunki do tworzenia się różnie naładowanych jonów Fe2+
i Fe3+
, między którymi następuje przenoszenie ładunku (Fe2+
+ Fe3+
⇄ Fe3+
+ Fe2+
) i tworzenie centrów barwnych. Promieniowanie gamma lub rentgenowskie aktywuje centra barwne, a podgrzewanie dezaktywuje je, w wyniku czego zmienia się barwa minerału^[3].

Tworzy kryształy o pokroju słupkowym, rzadziej igiełkowym (do kilku centymetrów, bardzo rzadko tworzy czyste kryształy powyżej 10 cm). Najczęściej występuje w formie szczotek krystalicznych w pustkach skalnych (geodach, druzach, szczelinach). Wykształca skupienia zbite i ziarniste. Często wykazuje charakterystyczne wstęgowanie/smugowanie – naprzemienne ułożenie warstewek o różnym natężeniu barwy. Czasami tworzy formy o wykształceniu berłowym.

• 
  Guerrero, Meksyk
• 
  Poniżej kryształów kwarcu widać skupienia chalcedonu
• 
  Igiełki wrosłe w kryształy ametystu to inkluzje rutylu, podobnie jak włosy Wenus
• 
  Mniejsza szczotka ametystowa, tym razem wraz z inkludującym göethytem
• 
  Wcześniej wspomniany göethyt, przypadek podobny co tygrysie oko
• 
  Szczotka ametystowa – 13 cm
• 
  Ametyst – szlif kwadratowy
• 
  Ametyst oszlifowany jako gemma

W dużych ilościach wśród utworów pneumatolitowych i hydrotermalnych; także wśród skał osadowych (żwiry, piaski). Występuje głównie w próżniach pogazowych skał bazaltowych, w tak zwanych geodach lub migdałach. Geody pochodzące z Brazylii osiągają czasem wielkość ponad jednego metra sześciennego.

Miejsca występowania: Brazylia – Bahia, Minas Gerais, Mato Grosso, Urugwaj – Artigas, Iran, USA – Montana, Georgia, Arizona, Rosja – Ural, w rejonie Jakucka, na Płw. Kolskim, Niemcy, Szwecja, Austria, Sri Lanka, Finlandia, Węgry, Kazachstan, Nigeria, Norwegia, Pakistan, Tanzania, Madagaskar, w Alpach.

W Polsce został stwierdzony w Małopolsce (Rudno, Regulice, Alwernia koło Krzeszowic), w Tatrach - w dolomicie oraz już w XV wieku w dużych złożach na Dolnym Śląsku w okolicach Szklarskiej Poręby i Karpacza^[4]. Został stwierdzony także w okolicach Kletna, Lwówka Śląskiego, Kamienne Góry, Wleniu, Różanej, Świerzawy, Suszynie czy Lubiechowej^[5].

Okazy te są najczęściej w formie podwójnych dobrze zakończonych kryształów występujących w kalcycie. Ich kolor zwykle jest ciemnofioletowy z jasnym pryzmatem^[6].

Ametysty stąd pochodzą głównie z rejonu Alp Zillertalskich oraz Tyrolu; Najczęściej przyjmują formę berłową, szkieletową czy strefową; tworzą się także na innych kwarcach; charakteryzują się wyrazistym fioletem; rzadkie i cenione przez kolekcjonerów^[6].

Ametysty w Kanadzie są wydobywane przede wszystkim w regionie Thunder Bay w Ontario; występują w różnych odcieniach fioletu na krawędziach zwykle ametyst staje się bezbarwnym kwarcem; charakterystyczne dla nich jest występowanie nalotów czerwonego hematytu^[6].

Grecja oferuje ametysty z wyspy Serifos oraz z alpejskich rozpadlin w Rodopach, na północnych zboczach graniczących z Bułgarią. Typowe formy obejmują efektowne ametystowe berła osadzone na kryształach kwarcu dymnego oraz pryzmatyczne kryształy zdobione hematytowymi wtrąceniami. Kolory kryształów ametystu to głównie wyraziste strefowe zabarwienie oraz czerwone, błyszczące wtrącenia hematytu.

Na Węgrzech ametysty zostały odkryte w Górach Zempléni w okolicach Nyíri. Przypominają fioletowy chalcedon, jednak w rzeczywistości są promieniście rosnącymi kryształami ametystu. Mają jedwabisty połysk i są półprzezroczyste^[6].

Ametysty z regionu Murinska w Uralu, charakteryzują się krótkimi, pryzmatycznymi kryształami, często o formie berłowej i bardziej doskonałych kształtach w porównaniu do alpejskich ametystów. Kolor tych kryształów jest różny, ale niektóre z nich osiągają bardzo głębokie i intensywne barwy^[6].

Kryształy ametystów z lokalizacji na zachodnim wybrzeżu Jeziora Bałchasz są małe i mają krótko-pryzmatyczną formę. Siedzą one na macierzystej matrycy z kwarcytu, często w towarzystwie mniejszych kryształków kwarcu. Kryształy są zazwyczaj podwójnie zakończone. Ich większa część jest bezbarwna, natomiast końce są intensywnie zabarwione. Swoim wyglądem przypominają te meksykańskie szczególnie z Veracruz^[6].

Norwegia ma kilka lokalizacji ametystów, które pod pewnymi względami przypominają te w Alpach. Najczęściej spotykane są kryształy o krótkich pryzmatach i berła. Przykładem takiej lokalizacji jest Stange, Hedmark^[6].

Okazy z tej lokalizacji wykazują bardzo ciemny, intensywny kolor przez co są cenione przez kolekcjonerów na całym świecie; występują najczęściej na bazalcie; często tworzą geody, największa znana geoda ametystowa na świecie pochodzi właśnie stamtąd^[7][6].

Południowa Afryka jest znana z występowania tam wyjątkowych ametystów kaktusowych powstałych na skutek narastanie młodszych kryształów na starsze; występują w kolorach białych żółtych dymnych i fioletowych; Lokalizacja przez wiele lat nie była precyzyjnie określona natomiast obecnie przyjmuje się, że jest to farma Bouthenhouthoek, Mathys Zyn Loop^[6].

Ametysty z Brazylii, głównie z Rio Grande do Sul, tworzą piękne druzdy w pustkach bazaltów, występują także pod postacią ciemnofioletowych ametystów berłowych z inkluzjami goethytu czy żółto-brązowych igiełek rutylu. Między Iraí a Planalto można znaleźć pryzmatyczne kryształy o bladej różowawej barwie z niebieskim chalcedonem w środku. Kryształy często posiadają dobrze rozwinięte pryzmatyczne powierzchnie oraz nierównomierne zabarwienie^[6].

Idar-Oberstein był kiedyś znaczącym źródłem ametystów, zanim niemieccy emigranci w XIX wieku zaczęli wydobywać je w Ameryce Południowej. Obecnie w Niemczech nie prowadzi się komercyjnego górnictwa ametystów ani agatu. Jednak są miejsca, gdzie za opłatą można zbierać minerały, na przykład w kamieniołomie Juchem w Niederwörresbach. W kamieniołomie Juchem można znaleźć ametysty o różnych formach, często są to krótko-pryzmatyczne kryształy o różnych odcieniach fioletu. Czasem występują w nich różne inkluzje lub powłoki. Inne lokalizacje w Niemczech, takie jak kamieniołomy wzdłuż Renu lub w rejonie Erzgebirge, także przyciągają kolekcjonerów minerałów, chociaż zasoby ametystów są tam ograniczone. Przykładami takimi są np. Thermalbad Wiesenbad czy Steinbuch Setz. Niemieckie ametysty podobnie jak polskie występują także w formie szczelinowej szczególnie te z rejonu Karkonoszy, niemieckie okazy bywają także pokryte hematytem^{[potrzebny przypis]}.

W Polsce ametyst był znany już w czasach średniowiecznych w XV wieku Walonowie wydobywali go na terenie Karkonoszy. Najczęstszą formą są szczotki i pojedyncze kryształy, występują także w formie szczelinowej (warstwowej) gdzie ametyst bywa „przeplatany” innymi minerałami np. kwarcem mlecznym czy chalcedonem. Tworzy geody z innymi odmianami kwarcu czy agatami. Zwykle jest jasno fioletowy lub lekko różowy, okazy ciemno fioletowe trafiają się całkiem rzadko^[8]. Występuje głównie na terenie Dolnego Śląska przed wszystkim w okolicach Szklarskiej Poręby i Karpacza. Został stwierdzone także w Kowarach, Lubiechowej, Różanej, Gozdnie, Nowym Kościele, Sokołowcu, Płóczkach Górnych, Grzędach czy w Kletnie; w Małopolsce występuje w Regulicach, Rudnie czy Alwerni^[9][6].  

Ametysty z Osilo na Sardynii są cenionymi okazami kolekcjonerskimi, występującymi w miękkich, zielonkawych warstwach trachitu w kamieniołomach niedaleko Sassari. Kryształy są małe (zwykle poniżej 5 cm), pryzmatyczne, o równomiernym, choć niezbyt głębokim zabarwieniu, i mogą być przezroczyste lub półprzezroczyste. Często towarzyszą im kalcyt i syderyt. Kryształy mają różne formy, w tym heksagonalne i trójkątne, z niektórymi wykazującymi fenestrację lub teleskopowe kształty, co czyni je interesującymi i różnorodnymi okazami^[6].

Ametysty sceptry z okolic jeziora Alaotra w centralnym Madagaskarze pochodzą głównie z pegmatytów, a te z północno-wschodniego wybrzeża znajdują się w żyłach i pustkach w gnejsach. Interesujące ametysty z wieloma strefami kolorów, przypominającymi fantomy, pochodzą z okolic Ankazobe. Mają one formę przypominającą kryształy z regionu Tessin, a fantomy kolorów są skoncentrowane w centrum, zazwyczaj mgliste i słabo widoczne^[6].

Maroko jest znane przed wszystkim z rzadkich ametystów klepsydrowych. Są to specjalne odmiany, które występują w formie małych, wydłużonych kryształów przypominających kształtem klepsydrę. Charakteryzują się one regularnymi pryzmatycznymi formami, gdzie długość jest znacznie większa od szerokości. Te kryształy są zazwyczaj przezroczyste do półprzezroczystych i mają intensywny fioletowy kolor często jaśniejsze w środku, często białe^[6].

Namibia jest znana przede wszystkim z ametystów berłowych połączonych z formą szkieletową, którym towarzyszą różne inkluzje np. pęcherzyki wodne czy rutylu. Oprócz ametystów w podobnej formie występują także kwarce dymne czy kwarce mleczne. Okazy zwykle są ciemnofioletowe z białymi wnętrzami. Najpopularniejszą lokalizacją dla tej formy okazów jest złoże w okolicy gór Brandberg czy gór Goboboseb^{[potrzebny przypis]}.

Na Peterson Mountain w Nevadzie kryształy kwarcu, w tym ametysty, występują w różnych odcieniach, od jasnych do głęboko fioletowych. Często są to pryzmatyczne kryształy z efektem fantomu, na przykład w postaci fantomu cytrynu wewnątrz kryształu ametystowego. Charakteryzują się one także wielobarwnością, w tym w postaci bereł i fantomami kwarcu dymnego. Ze względu na swoją rzadkość są poszukiwane i cenione przez kolekcjonerów^{[potrzebny przypis]}.

W Kingston Range ametysty są zazwyczaj jasne do średnio fioletowe i występują w formie pryzmatycznych kryształów, jak i żyłach kwarcu^{[potrzebny przypis]}.

Natomiast Four Peaks w Arizonie słynie z intensywnych, głęboko fioletowych kryształów ametystu. Są to zwykle duże, dobrze ukształtowane kryształy o wyraźnych pryzmatycznych formach. Ametysty z Four Peaks są cenione na rynku kolekcjonerskim ze względu na ich intensywny kolor i wysoką klarowność^{[potrzebny przypis]}.

Meksykańskie ametysty pochodzą głównie z dwóch znanych miejsc: Las Vigas w Veracruz i Amatitlan w Guerrero. W Las Vigas kryształy ametystu rosną w szczelinach w wulkanicznych skał andezytowych, zazwyczaj w formie pryzmatycznych kryształów, które są przejrzyste z intensywnym fioletem na zakończeniach. Często zawierają inkluzje hematytu czy wody. Natomiast ametysty z Amatitlan najczęściej przezroczyste z intensywnym fioletem w środku i białymi lub bezbarwnymi końcami, czasami z różnymi inkluzjami^{[potrzebny przypis]}.

Dodatkowo, geody znane jako Choyas geodes, zbierane w okolicach Las Choyas, Chihuahua, zawierają różne rodzaje kwarcu, w tym ametyst z fioletowymi końcami, często pokryte warstwą ciemnobrązowego kalcytu i powłoką z wietrzonego tufu wulkanicznego^{[potrzebny przypis]}.

• 
  Ametyst, Nyíri, Góry Zempléni, Węgry
• 
  Ametyst, Dolina Ziller, Tyrol, Austria
• 
  Ametyst z hematytem Thunder Bay, Kanada
• 
  Ametyst, Macedonia, Grecja
• 
  Ametyst kaktusowy, Magaliesburg, Afryka Południowa
• 
  Preozersk, Jezioro Bałchasz, Kazachstan
• 
  Artigas, Urugwaj
• 
  Idar-Oberstein, Góry Hunsrück, Niemcy
• 
  Geoda Ametystowa z Kalcytem, Iraí, Rio Grande do Sul, Brazylia
• 
  Kirovsk, Półwysep Kolski, Rosja
• 
  Ametyst berłowy, Brandberg, Namibia
• 
  Ametyst berłowy z kwarcem dymnym, Góra Petersen, Nevada, USA
• 
  Capurru Quarry, Sardynia, Włochy
• 
  Ametyst, Madagaskar
• 
  Las Vigas, Veracruz, Meksyk
• 
  Ametyst (agat) winogronowy, Indonezja

• jest stosowany w jubilerstwie jako kamień półszlachetny
• jest stosowany jako talizman, mający zapewniać pokój, harmonię i spokój^[10]

Znane ametysty

• Muzeum Brytyjskie w Londynie – oszlifowany kamień o wadze 343 karatów.
• Smithsonian Institution w Waszyngtonie – oszlifowany brazylijski kamień o wadze 1362 karata; kamień z Północnej Karoliny – 202,5 karata.
• Ametysty były umieszczane w klejnotach koronnych (berło Katarzyny Wielkiej; berło królów brytyjskich).
• W skarbcu watykańskim znajduje się papieski pierścień z ametystem.

Ametyst jest wymieniany jako jeden z kamieni pektorału Aarona (Wj 28:19; Wj 39:12). W Apokalipsie św. Jana stanowi ozdobę dwunastej warstwy fundamentu niebieskiego Jeruzalem (Ap 21:20). Od VII wieku ametyst stał się symbolem godności wśród kleru. W skarbcu katedry krakowskiej znajduje się pierścień kardynalski z ametystowym oczkiem należący do Karola Wojtyły^[11]. Ametystem zdobione były też krzyże noszone na złotych łańcuchach przez opatów, prałatów i kanoników^[12].

Ametyst był uważany przez starożytnych Greków za kamień chroniący przed upiciem się. Nazwa Amethystos w języku greckim oznacza „nie pijany”^[13].

Według legendy święty Walenty nosił pierścień z wyrzeźbionym z ametystu kupidynem. Spowodowało to, że ametyst stał się średniowiecznym symbolem prawdziwej, nieskalanej miłości. Później, ze względu na szlachetny kolor, ametyst stał się popularny wśród szlachty i władców^[14].

W 1576 r. przez francuski poeta Remy Belleau wymyślił legendę, wg której ametyst to nimfa Amethyst zamieniona przez Dianę w kryształ, aby uchronić ją od zabicia przez Bachusa. Bóg poczuł wówczas wyrzuty sumienia i wylał wino ze swego kielicha. Zabarwiło ono kamień na piękny kolor^[13].

Ametyst to kamień odpowiadający jednemu z 12 znaków zodiaku, rybom^[13].

• kamień ozdobny

• W. Szumann – „Kamienie szlachetne i ozdobne”;
• N. Sobczak – „Mała encyklopedia kamieni szlachetnych i ozdobnych”;
• R. Hochleitner – „Minerały i kryształy”;
• Leksykon Przyrodniczy – „Minerały”;
• Podręczny Leksykon Przyrodniczy – „Minerały i kamienie szlachetne”;
• Kazimierz Maślankiewicz: Kamienie szlachetne. Wyd. 3 popr. i uzup. Warszawa: Wydawnictwo Geologiczne, 1982. Brak numerów stron w książce
• C. Hall – „Klejnoty kamienie szlachetne i ozdobne”;
• G.G. Gormaz i J.J. Casanovas – „Atlas mineralogii”.