Einojuhani Rautavaara

Einojuhani Rautavaara

Rautavaara – zdjęcie z 1950 roku
Data i miejsce urodzenia	9 października 1928 Helsinki
Data i miejsce śmierci	27 lipca 2016 Helsinki
Przyczyna śmierci	powikłania po operacji
Gatunki	muzyka poważna, neoklasycyzm, neoromantyzm, mistycyzm, serializm
Zawód	kompozytor
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Einojuhani Rautavaara (wym. fińska ˈɛi̯nɔjuhɑni ˈrɑu̯tɑvɑːrɑ; ur. 9 października 1928 w Helsinkach, zm. 27 lipca 2016 tamże) – fiński kompozytor muzyki poważnej uznawany za najwybitniejszego po Jeanie Sibeliusie, nauczyciel kompozycji i krytyk muzyczny.

Zostawił po sobie ponad 150 kompozycji, w tym 8 symfonii, 9 oper, 14 koncertów na różne instrumenty oraz kompozycji wokalnych i muzyki kameralnej. Jego twórczość jest zróżnicowana – początkowo tworzył kompozycje modernistyczne, opierające się na dodekafonii (np. opera Kaivos), potem jego muzyka była określana jako neoromantyczna i mistyczna, czego przykładem są Symfonia Nr. 7 Angel of Light i Autumn Gardens.

Einojuhani Rautavaara urodził się w Helsinkach 9 października 1928 roku^[1][2].

Jego ojciec – Eino Rautavaara (1876–1939)^[3], obdarzony barytonem, był jednym z założycieli Fińskiej Opery Narodowej (fiń. Suomen Kansallisooppera)^[4], która z początku funkcjonowała pod nazwą Kotimainen Ooppera, a od 1914 roku jako Suomalainen Ooppera^[3]. Na rzecz śpiewu porzucił karierę bankiera i udał się za granicę, by kształcić swój głos^[3]. Współpracował z fińskimi kompozytorami m.in. z Selimem Palmgrenem (1878–1951) i Oskarem Merikantem (1868–1924)^[3]. Stworzył wiele kreacji scenicznych, m.in. jako Alfio w operze „Rycerskość wieśniacza”, jako Kaspar w operze „Wolny strzelec” i jako Fryderyk von Telramund w operze „Lohengrin”^[3]. Od 1912 roku pracował jako kantor w luterańskim kościele w helsińskiej dzielnicy Kallio^[3]. W 1923 roku zrezygnował z kariery operowej i zajął się nauczaniem śpiewu i prowadzeniem chóru^[3].

Jego matka Elsa była lekarzem i pomagała ubogim^[4]. Dzieciństwo spędził w dzielnicy Kallio, gdzie jego ojciec pracował jako organista w kościele^[4].

Kiedy urodził się Einojuhani, Eino miał karierę śpiewaczą za sobą^[4]. Matka zorganizowała synowi lekcje gry na fortepianie, chociaż Einojuhani nie przejawiał jeszcze zainteresowań muzycznych^[4]. Dopiero w latach 40. XX w., po śmierci rodziców, Einojuhani jako nastolatek zaczął interesować się muzyką^[4]. Ojciec zmarł w sierpniu 1939 roku, a matka w kwietniu 1944 roku^[4].

Po śmierci rodziców, Rautavaarą zaopiekowała się jego ciotka, Hilja Teräskeli, która zerwała z religijnością domu rodzinnego i podobnie jak jego matka studiowała medycynę^[4]. Razem udali się do Turku, gdzie Hilja została mianowana profesorem na wydziale okulistyki miejscowego uniwersytetu^[4]. Rautavaara znalazł tam biografie kompozytorów Sävelten mestareita opracowane przez fińskiego kompozytora Sulha Rantę (1901–1960), które stały się natchnieniem do pisania własnych kompozycji^[4]. Nie uczył się jednak systematycznie – przeżywał okres wzlotów i upadków, czasem zaczynał wręcz naukę od nowa^[4]. Okres ten skończył się, gdy miał 17 lat^[1] – znalazł wtedy nową nauczycielkę – Astrid Joutseno^[4]. Jej liberalne podejście odpowiadało przyszłemu kompozytorowi^[4].

Następnie rozpoczął studia muzykologiczne na Uniwersytecie w Helsinkach, ukończył je w 1953 roku^[5][6].

W 1948 roku został przyjęty do Akademii Sibeliusa w Helsinkach^[4]. Początkowo zapisał się na zajęcia z kompozycji do Selima Palmgrena (1878–1951), ten jednak uznał, że Rautavaara musi najpierw zdobyć dobre podstawy z harmonii^[4]. Dopiero po śmierci Palmgrena w 1951 roku, kiedy katedrę kompozycji objął Aarre Merikanto (1893–1958)^[7], Rautavaara został przyjęty w poczet studentów kompozycji, a Merikanto zachęcał go, by został kompozytorem^[4].

W 1955 roku Fundacja Kusewickiego (ang. Koussevitzky Foundation) z okazji 90. urodzin Sibeliusa podarowała kompozytorowi stypendium dla młodego muzyka wybranego przez Sibeliusa^[4]. Stypendium umożliwiało pobyt w Tanglewood Music Center i studia w Juilliard School lub w Eastman School of Music^[4]. Sibelius wybrał Rautavaarę, którego utwory słyszał grane w radio^[4]. W 1953 roku Rautavaara stworzył neoklasyczny utwór A Requiem in Our Time, a rok później wygrał konkurs kompozytorski Thora Johnsona (1913–1975) (ang. Thor Johnson Composer’s Competition) w Cincinnati^[8][4]. W tym okresie powstał też pierwszy kwartet smyczkowy oraz inspirowany muzyką ludową Pelimannit^[4].

Rautavaara studiował w Juilliard School w latach 1955–1956 u Vincenta Persichettiego (1915–1987), a w roku 1955 u Rogera Sessionsa (1896–1985) i Aarona Coplanda (1900–1990) w ramach szkoły letniej muzycznej w Tanglewood Music Center w Tanglewood^[4][9][8][6]. Amerykańscy nauczyciele zachęcili go do eksperymentów z atonalnością^[4].

Rautavaara wrócił do Europy w 1957 roku, uzyskał dyplom Akademii Sibeliusa^[10] i w tym samym roku rozpoczął naukę u Wladimira Vogla (1896–1984) w szwajcarskiej Asconie^[6]. W latach 1957–1958 uczył się w Hochschule für Musik und Tanz (Szkoła Muzyki i Tańca) w Kolonii u Rudolfa Petzolda^[6]. Poznawał wtedy technikę dodekafoniczną i jej „dramatyzm”^[4] i stworzył operę Kaivos (pol. „Kopalnia”) na niej opartej (1957–58/60)^{[4][11][3][10]}. Kaivos zapoczątkowała dodekafoniczny okres twórczości Rautavaary, który trwał dziesięć lat^[3]. Potem porzucił ten gatunek na 20 lat, skupiając się na kompozycjach kameralnych, orkiestrowych i wokalnych^[11].

W latach 1957–1959 pracował jako adiunkt na Akademii Sibeliusa^[6].

W lutym 1959 roku, nauczycielka muzyki i mezzosopranistka Mariaheidi Suovanen (1927–2004) poprosiła kompozytora o towarzyszenie jej podczas uroczystości z okazji 20-lecia Fińskiej Fundacji Kultury (fiń. Suomen Kulttuurirahasto)^[4][12]. Tak rozpoczęły się relacje między Rautavaarą a Suovanen, którzy wkrótce wzięli ślub^[4][12]. Małżeństwo trwało ponad 20 lat, jednak nie było udane i zakończyło się w 1982 roku^[4][12]. Para miała troje dzieci: Yrję, Markojuhaniego i Olofa^[13]. Mimo niepowodzeń osobistych Rautavaara przeżywał twórczy okres w karierze kompozytorskiej. Powstało wtedy wiele jego wybitnych dzieł, np. „Anioł Zmierzchu” (Angel of Dusk)^[4].

W latach 1959–1961 Rautavaara był archiwistą Helsińskiej Orkiestry Filharmonicznej (fiń. Helsingin kaupunginorkesteri)^[6][10]. Cztery lata później został dyrektorem Instytutu Muzycznego Käpylä (fiń. Käpylän musiikkiopisto) w Helsinkach^[6]. Stanowisko to piastował do 1966 roku, gdy rozpoczął pracę dydaktyczną w Akademii Sibeliusa, gdzie prowadził zajęcia ze studentami do 1990 roku – od roku 1966 nauczał teorii muzyki, a w latach 1976–1988 kompozycji^[6][10]. Jego uczniami byli m.in.: Kalevi Aho^[14], Magnus Lindberg^[15][16], Olli Mustonen^[17] i Esa-Pekka Salonen^[18]. W okresie tym zajmował się również krytyką muzyczną^[10].

W 1971 roku Uniwersytet w Oulu zamówił u Rautavaary kantatę, która miała być wykonana podczas pierwszej w historii uczelni uroczystości nadania stopni naukowych w następnym roku^[4][10]. Rautavaara zdecydował się stworzyć niekonwencjonalną kantatę i zamiast chóru użył w swoim utworze głosów arktycznych ptaków nagranych na taśmę magnetofonową. Tak powstała kompozycja „Arktyczny śpiew” (Cantus arcticus) znana także jako „Koncert na ptaki i orkiestrę”^[4]. Wykorzystuje ona m.in. łabędzia krzykliwego (Cygnus cygnus) i górniczka zwyczajnego (Eremophila alpestris)^[19].

Wykonanie kompozycji okazało się międzynarodowym sukcesem^[4][11]. W 1975 roku Rautavaara został przyjęty do Szwedzkiej Królewskiej Akademii Muzycznej^[10]. W latach 1982–1985 stworzył operę „Tomasz” (Thomas)^[11][3].

W 1984 roku Rautavaara poślubił piosenkarkę i pedagog Sinikkę Koivisto^[20]. Od 1998 roku mieszkał w Helsinkach. Brał udział w sesjach nagraniowych. W międzyczasie pisał Symfonię Nr. 7 na zlecenie Orkiestry Symfonicznej w Bloomington. Postanowił nazwać ją „Symfonią Bloomington”, jednak Reijo Kiilunen (założyciel fińskiej wytwórni muzycznej wydającej muzykę klasyczną – „Ondine”) podpowiedział mu nowy tytuł, którym dzieło zostało ostatecznie opatrzone. Nowa nazwa – „Anioł Światła” (Angel of the Light) – zaskoczyła publiczność i przyczyniła się wraz z kampanią reklamową do zwiększenia popularności dzieła^[21].

W styczniu 2004 roku Rautavaara niemal umarł po doznaniu rozwarstwienia aorty^[4]. Jego żona była przy nim i zdążyła wezwać pomoc na czas^[4]. Kompozytor został na sześć miesięcy przeniesiony do szpitala^[4]. Gdy odzyskał pełnię zdrowia i go opuścił, powrócił do komponowania^[4]. Zmarł 27 lipca 2016 roku^[1] w szpitalu w Helsinkach wskutek komplikacji pooperacyjnych^[2][20][22].

Rautavaara był pracowitym i płodnym kompozytorem, piszącym w wielu stylach i gatunkach. Stworzył ponad 150 kompozycji^[23]. Główną częścią jego spuścizny są symfonie (8) i koncerty (14)^[23]. Tworzył też muzykę kameralną: kwartety smyczkowe, duety na gitarę i głos i wiele innych. W jego dorobku znajdują się też opery, często biograficzne – „Tomasz” (Thomas), Vincent czy Aleksis Kivi oraz czerpiące z fińskiego eposu Kalevala – „Mit o Sampo” (Sammon ryöstö) czy „Marjatta, skromna dziewczyna” (Marjatta matala neiti)^[3]. Rautavaara uznawany jest za najwybitniejszego fińskiego kompozytora po Jeanie Sibeliusie^[1][22]. Jego twórczość można podzielić na kilka okresów^[24]:

Wczesne kompozycje Rautavaary były otwarcie modernistyczne, często wykorzystywały technikę 12-tonową. Wraz z Erikiem Bergmanem, Rautavaara był pionierem muzyki serialnej w Finlandii. Symfonia Nr. 3 z 1961 roku jest najprawdopodobniej pierwszym w całości serialnym utworem fińskim^[9]. Z wczesnego okresu pochodzi wiele dzieł fortepianowych, zwłaszcza sonat. Innymi ważnymi pracami stworzonymi w tym czasie są Symfonia Nr. 4, a także pierwsza opera Rautavaary – Kaivos (pol. „Kopalnia”), której libretto – napisane również przez kompozytora^[10] – powstało z inspiracji opowiadaniami węgierskich emigrantów, którzy uciekli do Szwajcarii po upadku powstania węgierskiego w 1956 roku^[3]. Emigranci opowiadali o górnikach uwiezionych pod ziemią^[3]. Kaivos opowiada historię górników podczas rządów totalitarnych, którzy przeciwstawiają się partii rządzącej i rozpoczynają strajk^[3]. Rautavaara zgłosił Kaivos do konkursu dla kompozytorów Fundacji Jenny i Anttiego Wihuri, jednak dzieło nie zdobyło nagrody, a jedynie dyplom, ponieważ organizatorzy obawiali się reakcji ZSRR, z którym Finlandia chciała zachować jak najlepsze relacje^[3]. Opera doczekała się jedynie produkcji telewizyjnej w 1963 roku – pierwszej produkcji opery w historii telewizji fińskiej^[10], a na deskach teatralnych została wystawiona prawie 50 lat po powstaniu^[25]. Jej Wykonanie z Tampere z 2010 roku zostało nominowane do Grammy, jednak nagrody nie zdobyło^[26][27]. Sam Rautavaara uważał Kaivos za prawdopodobnie najlepszą operę jaką napisał^[25][3].

Pod koniec lat 60. XX w. Rautavaara odszedł od kompozycji serialnych i zmienił styl komponowania^[9]. Zainspirowali go inni kompozytorzy, m.in. Johann Sebastian Bach (I Koncert wiolonczelowy) i Claude Debussy (Anadyomene). Dzieła Rautavaary stały się eklektyczne oraz bardziej romantyczne^[28][29].

Lata 70. XX wieku to najpłodniejszy okres kompozytora. Większość kompozycji utworzonych w tym czasie jest popularnych do dziś. Kompozycje Rautavaary stały się bardziej delikatne, subtelne i sentymentalne; ważną rolę zaczął odgrywać w nich chór. Powstało wtedy wiele kompozycji na chór, z których wyróżniają się m.in. Vigilia i True and False Unicorn – oba z 1971 roku. Następnie powstała kompozycja „Arktyczny śpiew” (Cantus Arcticus) na głosy ptaków nagrane na taśmę magnetyczną i orkiestrę oraz „Księga życia” (Elämän kirja) na chór żeński – oba z 1972 roku^[24][5].

Rautavaara tworzył też dzieła operowe – część z nich została zainspirowana poematem Kalevala, jak np.: „Mit o Sampo” (Sammon ryöstö) (1981) czy „Marjatta, skromna dziewczyna” (Marjatta matala neiti) (1975)^[3]. Późniejsze utwory operowe to: „Tomasz” (Thomas) (1982–85) – opera o XII-wiecznym biskupie Tomaszu, który zabiegał o chrystianizację Finlandii, lecz zrezygnował ze stanowiska oskarżony o sfałszowanie depeszy papieskiej; Vincent (1986–87) – opera o Vincencie van Goghu i „Dom słońca” (Auringon talo) (1989-90) – opera o bliźniaczkach, które wraz ze swoimi bogatymi rodzicami musiały wyemigrować z Rosji do Finlandii po rewolucji^[3]. Ich wykonanie było sukcesem i przyniosło sławę oraz renomę Rautavaary jako kompozytora oper^[6][2].

Kompozycje Rautavaary z tego okresu zmieniły nieco swój styl, na bardziej mistyczny i neoromantyczny. Powstało też wiele dzieł inspirowanych aniołami, często z nimi w tytule np. Symfonia Nr. 7 „Anioł światła” czy koncert na kontrabas i orkiestrę „Anioł zmierzchu”^[30]. Kompozytor zaczął chętnie wykorzystywać kontrapunkt aleatoryczny. Symfonia Nr. 7 w wykonaniu Helsińskiej Orkiestry Symfonicznej zdobyła w 1997 roku Cannes Classical Award w kategorii Najlepsze Nagranie Muzyki Żyjącego Kompozytora (ang. Best Disc of Music by a Living Composer) oraz nominację do nagrody Grammy^[31]. Z tego okresu pochodzi też III Koncert fortepianowy („Dar Snów”).

W tym okresie powstawały głównie utwory orkiestrowe, np. Book of Visions, Manhattan Trilogy oraz Before the Icons – kontynuacja utworu fortepianowego Icons. W 2005 roku powstał utwór na skrzypce i fortepian „Stracone krajobrazy” (Lost landscapes) wykonany po raz pierwszy przez japońską skrzypaczkę Midori Gotō^[32]. Dzieło A Tapestry of Life zostało wykonane premierowo przez Nowozelandzką Orkiestrę Symfoniczną w kwietniu 2008 roku^[33]. Następnie powstał koncert perkusyjny „Inkantacje” oraz drugi koncert wiolonczelowy napisany dla norweskiego wiolonczelisty Trulsowi Mørkowi^[34]. W 2010 roku powstało Christmas Carol wykonane przez chór dziecięcy i męski King’s College (Cambridge) na Festiwalu Dziewięciu Lekcji i Kolęd (ang. Festival of Nine Lessons and Carols)^[35]. W 2011 powstały dwie większe kompozycje – Missa a Capella i Into the Heart of Light^[24].

• 1954 – pierwsza nagroda w konkursie kompozytorskim Thora Johnsona^[8][4][10]
• 1965 – Nagroda Sibeliusa przyznawana przez Fundację Wihuri (ang. Wihuri Sibelius Prize)^[1]
• 1965 – członek Szwedzkiej Królewskiej Akademii Muzycznej^[10]
• 1968 – Medal Pro Finlandia Orderu Lwa Finlandii^[36]
• 1983 – tytuł doctora honoris causa uniwersytetu w Oulu^[10]
• 1985 – Fińska Nagroda Państwowa w dziedzinie muzyki^[1]
• 1985 – Komandor Orderu Lwa Finlandii^[37]
• 2012 – Krzyż Kawalerski Orderu Zasługi (Węgry)^[37]

• Michael Kennedy: The Oxford Dictionary of Music. 2006. ISBN 0-19-861459-4. (ang.). Brak numerów stron w książce
• Samuli Tiikkaja: Tulisaarna: Einojuhani Rautavaaran elämä ja teokset. 2014. ISBN 978-951-851-573-2. (fiń.). Brak numerów stron w książce

• Rautavaara w IMDb
• Einojuhani Rautavaara. [w:] Allmusic.com [on-line]. [dostęp 2017-04-18]. (ang.).
• Rautavaara Einojuhani (na stronie wydawcy). Fennicagehrman.fi. [dostęp 2017-04-18]. (fiń.).
• Wywiad Bruce’a Duffiego z kompozytorem. [w:] Bruceduffie.com [on-line]. [dostęp 2017-04-18]. (ang.).
• Hilary Finch: Guided by Angels: an interview with Einojuhani Rautavaara. [w:] Gramophone.co.uk [on-line]. 2016-07-28. [dostęp 2017-04-18]. (ang.).