Filiponi

Filiponi (także: filipowcy, staropomorcy) – jedna ze wspólnot rosyjskich staroobrzędowców, zaliczana do bezpopowców.

W przeszłości wyraz filiponi był używany jako synonimiczne określenie staroobrzędowców, w szczególności ich społeczności zamieszkałych w Polsce i Prusach Wschodnich. Obecnie takie stosowanie tego terminu uważa się za niepoprawne^[1].

Nurt filiponów powstał w 1729, gdy mnich Filip z Pustelni Wygowskiej odrzucił decyzję wspólnoty o uwzględnianiu we wspólnych modlitwach wspomnienia panującego cara. Filip ze swoimi zwolennikami opuścił klasztor i założył własną wspólnotę. Przetrwała ona do 1742, gdy jej członkowie, nie chcąc wpuścić na teren monasteru carskiej inspekcji, dokonali samospalenia, niszcząc także zamieszkiwane dotąd budynki^[2].

Mimo samozniszczenia pierwszego ośrodka filiponów ich wspólnota przetrwała, gdyż część ośrodków bezpopowców nurtu pomorskiego przyjęła ich nauczanie. W latach 60. XVIII w. gminy filiponów odnotowano praktycznie we wszystkich obwodach Rosji centralnej, w Moskwie (dekadę później w mieście tym były już trzy takie placówki) i Petersburgu. Na początku XIX stulecia filipowcy pojawili się na zachodniej Syberii. W odróżnieniu od pomorców i fiedosiejewców wspólnota ta od śmierci założyciela nie posiadała jednego wyraźnego dominującego centrum teologicznego, lecz składała się z gmin posiadających bardzo szeroką autonomię, nie tylko w zakresie zarządzania swoim majątkiem i prowadzenia działalności duszpasterskiej, ale i w zakresie doktryny i liturgiki. Znaczący autorytet posiadała powstała w latach 60. XVIII w. gmina filipowska w Moskwie^[3]. Nie oznaczało to jednak możliwości formułowania wspólnego dla wszystkich gmin nauczania. W rezultacie już w ostatnich dekadach XVIII w. wśród gmin powołujących się na tradycję filiponów funkcjonowało kilka odrębnych poglądów w kwestii stosunku do innych staroobrzędowców, traktowania cara jako wcielenia Antychrysta, procedur przyjmowania nowych wiernych do wspólnot^[3].

W XIX w. filiponi żyli przede wszystkim w guberniach penzeńskiej, chersońskiej, archangielskiej i ołonieckiej, miastach Korczewie, Saratowie, Ugliczu, Jarosławiu, Moskwie i Petersburgu. W stolicy Rosji oprócz molenny prowadzili żeński skit^[3]. W XIX w. między poszczególnymi gminami filiponów doszło do sporu o kwestię małżeństwa. Do tej pory filipowcy nie uznawali małżeństw w ogóle, traktując współżycie płciowe jako grzech niezależnie od okoliczności i zobowiązując wyznawców do życia w czystości. W 1823 gmina w Kimrach zmieniła swoje nauczania w tym zakresie, zezwalając na życie rodzinne, podczas gdy filiponi moskiewscy nadal stanowczo sprzeciwiali się małżeństwom. W 1826 sobór filiponów w Ugliczu, na którym większe poparcie mieli zwolennicy drugiego poglądu, pozostawił tę kwestię do rozstrzygania nastawnikom poszczególnych gmin. Zagadnienie małżeństw było przedmiotem dyskusji wśród filipowców przez cały XIX wiek^[3].

W 1905, po ogłoszeniu przez cara Mikołaja II ukazu tolerancyjnego, staroobrzędowcy wszystkich nurtów uzyskali pełnię praw. Wszystkie największe wspólnoty bezpopowskie – pomorcy, fiedosiejewcy i filiponi – w kolejnych latach zbierały się na soborach, reorganizowały swoje struktury i formułowały nauczanie. Sobór filipowców odbył się w 1912. Jego postanowieniem wprowadzono jako obowiązujące tradycyjne surowe zasady wspólnoty: wyznawcy nie mieli prawa do życia rodzinnego pod rygorem wykluczenia z gminy, zabroniono im także picia herbaty i jedzenia mięsa. Jako warunek przyjęcia do wspólnoty wyznaczono ponowny chrzest. Jedynie fiedosiejewcy i pomorcy uznający małżeństwa mogli być przyjmowani wyłącznie po odbyciu odpowiednio sześcio- lub dwunastotygodniowego postu^[3].

W ZSRR filipowcy byli prześladowani, podobnie jak inne związki wyznaniowe. W 1926 zniszczona została ich główna molenna w Moskwie. Dopiero w 1940 filiponi otrzymali zgodę na korzystanie z kaplicy św. Mikołaja na cmentarzu Przemienienia Pańskiego – dawnym centrum nurtu fiedosiejewskiego. W 1990 gmina moskiewska zakończyła swoją działalność z powodu braku wiernych^[3].

Współcześnie liczbę filiponów w Rosji szacuje się na 250–300 osób^[4]. Osoby deklarujące przynależność do wspólnoty żyją w obwodach kirowskim, niżnonowogrodzkim, na Syberii, w Kimrach, zaś poza Rosją także na Ukrainie w Odessie i w Rumunii^[3].

Filiponi nie wykształcili całkowicie odrębnego systemu teologicznego. Zachowują dogmaty całego Kościoła prawosławnego, jednak uważają wyłącznie swoją wspólnotę za kontynuatora prawdziwej prawosławnej tradycji. Nie pozostają w łączności kanonicznej z innymi nurtami bezpopowskimi. Nabożeństwa filiponów, podobnie jak u wszystkich bezpopowców, są zmodyfikowaną wersją nabożeństw cyklu dobowego. Z powodu braku kapłanów Święta Liturgia nie funkcjonuje, zastępują ją obiednia i rozbudowany molebień. Wszystkie nabożeństwa prowadzą świeccy nastawnicy, kwestie wypowiadane w czasie prawosławnych nabożeństw przez kapłanów zastępują określone formuły, zaś ektenie – odpowiednia liczba wezwań Hospodi pomiłuj. Językiem liturgicznym jest język cerkiewnosłowiański^[3].

• Filiponi, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 477 .