Tekst źródłowy strony Polski dwór szlachecki

Nie masz uprawnień do edytowania tej strony z następującego powodu:

Twój adres IP znajduje się w zakresie adresów, który został zablokowany na wszystkich wiki Wikimedia Foundation.

Blokada została nałożona przez ‪EPIC‬. Podany powód to Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.

Początek blokady: 09:48, 2 lip 2024
Zakończenie blokady: 09:48, 2 lip 2025

Twój obecny adres IP to 206.189.44.186. Zablokowany zakres to 206.189.32.0/20.

Prosimy o uwzględnienie wszystkich powyższych informacji we wszelkich zapytaniach. Jeśli uważasz, że zostałeś zablokowany przez pomyłkę, możesz znaleźć dodatkowe informacje i instrukcje w globalnej polityce No open proxies.

Aby zakwestionować lub omówić blokadę, proszę wysłać prośbę o jej weryfikację na Meta-Wiki. Możesz również wysłać e-mail do kolejki VRT stewardów na adres stewards@wikimedia.org, podając wszystkie powyższe szczegóły.

Tekst źródłowy strony można podejrzeć i skopiować.

{{inne znaczenia|polskiego dworu szlacheckiego|[[dwór]]}}
[[Plik:Manor house of Tadeusz Kościuszko.PNG|thumb|[[Mereczowszczyzna]], dwór [[Ludwik Tadeusz Kościuszko|Ludwika Tadeusza Kościuszki]]...]]
[[Plik:Музей-усадьба Костюшко. Коссово.jpg|thumb|...i jego współczesna rekonstrukcja]]
[[Plik:Łopuszna - dwór.jpg|thumb|Dwór w Łopusznej]]
[[Plik:Poland Zelazowa Wola.jpg|thumb|[[Dom Urodzenia Fryderyka Chopina|Dwór w Żelazowej Woli]], pierwotnie będący oficyną dworską]]
[[Plik:Lublin Dworek Wincentego Pola4.jpg|thumb|[[Dworek Wincentego Pola w Lublinie]]]]
[[Plik:Dwór Wincentego Pola, wnętrze 2.jpg|thumb|[[Dworek Wincentego Pola w Lublinie]] – wnętrze]]
[[Plik:Adam Mickiewicz house.jpg|thumb|[[Muzeum Adama Mickiewicza w Nowogródku|Zrekonstruowany dwór Mickiewiczów w Nowogródku]]]]
[[Plik:Winna Góra, pałac, widok od wsch. (1).JPG|thumb|[[Dwór w Winnej Górze]]]]
[[Plik:Szteklin.jpg|thumb|Modrzewiowy dwór w [[Szteklin]]ie]]
[[Plik:Koszuty_Dwór.jpg|thumb|[[Dwór w Koszutach]]]]
[[Plik:Bebrenes muiza.JPG|thumb|[[Dwór w Bebrene]]]]
[[Plik:Żarnowiec muzeum.jpg|thumb|[[Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu|Dwór Marii Konopnickiej w Żarnowcu]]]]

'''Polski dwór szlachecki''' – [[dom]] mieszkalny [[Szlachta w Polsce|szlachty polskiej]]. Forma wykształcona w [[architektura|architekturze]] polskiej okresu [[renesans]]u, przetrwała do lat 20. XX wieku. Polskie dwory szlacheckie znajdują się głównie na obszarze dawnej [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej Obojga Narodów]], obecnie zaś na obszarach sześciu państw, tj. w [[Polska|Polsce]], na [[Litwa|Litwie]], na [[Łotwa|Łotwie]], na [[Białoruś|Białorusi]], na [[Ukraina|Ukrainie]] oraz w zachodniej [[Rosja|Rosji]]. Na obszarze współczesnej Polski przetrwało tylko 2,8 tys. dworów (z 12 tys. na tym samym obszarze przed [[II wojna światowa|II wojną światową]]), z czego 2 tys. jest w ruinie. Z 4 tys. dworów na [[Umowa graniczna pomiędzy Polską a ZSRR z 16 sierpnia 1945 roku|ziemiach wschodnich utraconych przez Polskę w 1945 roku]] przetrwało około 250 i kilkadziesiąt na wschód od [[Traktat ryski (1921)|granicy ryskiej]]. W obu przypadkach większość z nich znajduje się w ruinie<ref>Zob.: [[Film dokumentalny]] „Jam dwór Polski” [[Włodzimierz Szpak|Włodzimierza Szpaka]] (1990).</ref>.

== Dzieje ==
W [[II Rzeczpospolita|odrodzonej Rzeczypospolitej]] posiadanie dworu było symbolem prestiżu i przynależności do elity. W latach 20. XX w. panowała moda na tzw. [[styl dworkowy]], który traktowany był jako emanacja polskości. W stylu dworkowym budowano wille miejskie (np. kolonia oficerska na Żoliborzu, [[Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku|willa Piłsudskiego Milusin w Sulejówku]]), ale również domy [[osadnictwo wojskowe|osadników wojskowych]] na [[Kresy Wschodnie|Kresach Wschodnich]], stanice [[Korpus Ochrony Pogranicza|Korpusu Ochrony Pogranicza]], a nawet dworce kolejowe (dawny, nieistniejący dworzec PKP w [[Gdynia|Gdyni]]). W latach 30. XX w. w polskiej architekturze nastąpił powrót do trendów międzynarodowych, czyli [[Styl międzynarodowy|modernizmu]] i funkcjonalizmu. Przed wybuchem II wojny światowej istniało na terenie Rzeczypospolitej około 16 tys. dworów szlacheckich, z czego – 4 tys. na Kresach Wschodnich{{r|naszdziennik-}}.

17 września 1939 roku w wyniku [[Agresja ZSRR na Polskę|agresji sowieckiej na Rzeczpospolitą]] na [[Okupacja sowiecka ziem polskich (1939–1941)|obszarze okupowanym przez ZSRR]] zagładzie uległo ziemiaństwo jako klasa społeczna. Właściciele majątków byli aresztowani przez [[funkcjonariusz publiczny|funkcjonariuszy]] [[NKWD]], a następnie mordowani bądź zsyłani na Syberię i do Kazachstanu. Dwory – za wiedzą i zachętą władz sowieckich – zostały ograbione przez okoliczną ludność białoruską lub ukraińską, a następnie podpalone{{r|Atak czerni na dwór w mistrzowski}}. Podobny proces miał miejsce w okupowanej przez sowietów Litwie (gdzie w zdecydowanej większości właścicielami dworów byli Polacy) oraz na Łotwie, w tzw. [[Łatgalia|Polskich Inflantach]], gdzie większość dworów również była w rękach polskiej szlachty, wywodzącej się ze spolonizowanych [[Niemcy bałtyccy|Niemców bałtyckich]].

Pod [[Okupacja niemiecka ziem polskich (1939–1945)|okupacją niemiecką]] sytuacja wyglądała dwojako; na [[Terytorium Rzeczypospolitej Polskiej anektowane przez III Rzeszę|terenach wcielonych do Rzeszy]] właścicieli dworów wywłaszczono, a majątki oddano w ręce Niemców. Na terenie [[Generalne Gubernatorstwo|Generalnego Gubernatorstwo]] prawa własności były w zasadzie szanowane, chyba że udowodniono właścicielom ziemskim współpracę z podziemiem.

W 1944 roku po ponownym wkroczeniu [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] w granice Polski [[Polska Partia Robotnicza|komuniści]] traktowali właścicieli dworów jako wrogów klasowych. Aby zlikwidować ziemiaństwo jako klasę społeczną komunistyczny [[Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego|PKWN]] wydał tzw. [[Reforma rolna w Polsce (1944)|dekret o reformie rolnej]]. Na jego mocy m.in. ziemia przylegająca do dworów została zabrana bez odszkodowania i sprzedana małorolnym bądź bezrolnym chłopom lub [[nacjonalizacja|znacjonalizowana]]. Same dwory zostały upaństwowione. Wywłaszczeni właściciele do połowy lat 60. XX wieku mieli zakaz stałego przebywania w powiecie, gdzie znajdowały się ich dawne majątki. Znacjonalizowane dwory użytkowano w różny sposób przez instytucje, najczęściej jednak oddawane były w gestię lokalnego [[Państwowe gospodarstwo rolne|PGR]]. Dwory nieremontowane przez wiele lat powoli popadały w ruinę. Znikanie dworów z krajobrazu polskiej wsi, w wielu przypadkach obiektów zabytkowych, komunistyczne władze traktowały z obojętnością, traktując je jako niechciany, materialny symbol dawnej Polski.

Od 1990 roku w następstwie wprowadzenia [[Plan Balcerowicza|Planu Balcerowicza]] PGR-y uległy likwidacji. Ich majątek przejęła [[Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa]]. Obiekty – w tym dwory – stały puste i w wielu przypadkach zostały zdewastowane. Nieliczne znalazły nowych właścicieli, w wyjątkowych przypadkach zostały odkupione przez potomków dawnych ziemian, bądź też przez nich odzyskane, ale tylko wtedy, kiedy nie podlegały one nacjonalizacji w myśl dekretu komunistycznego PKWN, a mimo to zostały im zabrane. W takich przypadkach stosowne decyzje podejmuje wojewoda, jako organ administracji rządowej w terenie.

[[Reprywatyzacja|Restytucji mienia]] (czyli tzw. reprywatyzacji) nigdy nie wykonano, gdyż nie było i nie ma odpowiedniej ustawy (w 2001 roku ustawę reprywatyzacyjną uchwaliły Sejm RP i Senat RP, ale zawetował prezydent [[Aleksander Kwaśniewski]]){{r|Artykuł w RP}}.

Polska pozostaje jedynym państwem w całym dawnym [[Blok wschodni|bloku sowieckim]] (stan na dzień: 05.04.2018), gdzie państwo nie oddało w sposób kompleksowy majątków osób prywatnych, skonfiskowanych w okresie PRL.

== Architektura dworów ==
Dwór obejmował [[Dom|budynek mieszkalny]] właściciela oraz zabudowania gospodarcze{{r|łucz}}. W XVII wieku wyodrębniono dwór z całego kompleksu budynków – stał się samodzielnym oddzielonym budynkiem mieszkalnym{{r|łucz}}. Po [[potop szwedzki|potopie szwedzkim]] wykształcił się dwór jako parterowy budynek, posiadający plan symetryczny i osiowy – osie zaakcentowane poprzez ganki lub ryzality{{r|łucz}}. Od początku XVI wieku zaczęto stosować [[Trakt (architektura)|dwutraktowy]] układ pomieszczeń, szeroko rozpowszechniony w czasach późniejszych{{r|łucz}}. W końcu XVI wieku na osi fasady rozpoczęto wznoszenie ozdobnych wieżyczek, mających podnosić funkcje reprezentacyjne budowli{{r|łucz}}. W [[klasycyzm]]ie para kolumn zastąpiła wejściowy ganek z [[portyk]]iem z [[tympanon]]em, które stały się odtąd wyróżnikiem architektury dworu na tle innych budynków wiejskich{{r|łucz}}. Wewnątrz dworu znajdowało się wiele pokoi – sień, izba stołowa – jadalnia, pokoje gościnne, sypialnie, spiżarnia, a często także prywatna [[kaplica]] ze świętymi obrazami.

Dwory budowano początkowo z [[Drewno (technika)|drewna]] [[modrzew]]iowego na [[fundament|podmurówkach]] kamiennych lub z [[cegła|cegły]] i kryto gontem. Często sytuowane na wzniesieniach, w otoczeniu starych drzew. Do dworu w okresie [[renesans]]u wchodziło się zazwyczaj z [[ganek (architektura)|ganków]] krytych daszkiem opartym na słupach, a prostokątna bryła miała dobudowane [[alkierz]]e. Południowa fasada dworu zawsze zorientowana była na godzinę 11.00, tak aby słońce oświetlało wszystkie ściany domu, w okresie od kwietnia do września. W okresie [[barok]]u zaczęto stosować [[Łamany dach polski|łamany dach zwany polskim]], a także [[dach mansardowy]]. Alkierze zastąpiono [[ryzalit]]ami. W XVIII w. początkowo w zachodniej części Rzeczypospolitej normą stały się dwory murowane, budowane niemal wyłącznie z cegły, tynkowane i bielone, pokryte czerwoną dachówką. W XIX na całym obszarze dawnej Rzeczypospolitej budowano już dwory przeważnie murowane.

== Budynki dworskie ==
W skład '''zespołów dworskich''' mogło wchodzić wiele budynków i innych obiektów o różnorodnym przeznaczeniu. Ich liczba oraz rodzaj zmieniały się na przestrzeni lat razem z funkcjami jakie pełnił dwór. Najbardziej znaczące to:
* brama wraz z ogrodzeniem
* [[Czworak (budynek)|czworak]]
* [[folwark]]
* figura świętych
* gołębnik
* kaplica grobowa lub mszalna
* [[lamus]]
* [[Obora (budynek)|obora]]
* [[oficyna]]
* [[oranżeria]]
* [[altana]] lub [[Pawilon|pawilon ogrodowy]]
* [[piwnica]]
* pralnia
* [[sad]]
* [[spichlerz]]
* [[stajnia]]

* [[stodoła]]
* {{link-interwiki |stolarnia |Q=Q1320613}}
* [[studnia]]
* rządcówka
* wały ziemne
* wiadukt
Dodatkowymi elementami zespołów dworskich były parki lub też zespoły zieleni i stawy z wyspą{{r|łucz}}. Oprócz funkcji czysto ozdobnych czy rekreacyjnych, zakładano w nich także warzywniki{{r|łucz}}.

== Wyposażenie wnętrz ==
Podstawowymi sprzętami były ławy obiegające jadalnię, stoły (''często malowane na zielono''), [[Zydel|zydle]] (stołki) – wykonywane z drewna [[Lipa|lipowego]]. Wyposażenie stanowiły też: [[kredens]], [[almaria]] (''szafa''), [[sepet]] (''skrzynia''), kantor (''sekretarz''), apteczka. Meble często były [[intarsja|intarsjowane]] lub [[inkrustacja (zdobnictwo)|inkrustowane]], bogato rzeźbione, malowane i okuwane. Zamożniejsza szlachta sprowadzała rzeźbione meble z Gdańska oraz krzesła wyścielane miękką materią. Ściany chętnie ozdabiano [[Kobierzec|kobiercami]] (''z Turcji lub Persji misternie tkanymi dywanami''), [[makata]]mi, [[kołtryna]]mi, a także malowano w kwiatony, drzewa, umieszczano alegorie historyczno-moralne. Wieszano też rodowe [[herb]]y i portrety przodków, zwierciadła, bogato zdobioną [[broń]], trofea myśliwskie, czyli [[poroże|poroża]] zabitych jeleni i wypchane łby dzików. Podłogi wykonywano z tarcic sosnowych lub dębowych.

Pierwsze [[Parkiet (budownictwo)|parkiety]] pojawiają się za [[Historia Polski (1697–1763)|Sasów]]. Stropy były belkowe nie zakrywane ze zdobionym [[sosręb|siestrzanem]] ze zwieszonymi ze środka [[meluzyna]]mi z poroży jelenia lub mosiężnymi koronami. Do wyposażenia domów należały także [[piec domowy|piece]] budowane z cegły, kamienia, alabastru, polewanych i malowanych [[Kafel|kafli]]. Okna szklone były jedynie w zamożnych domach tak zwanym [[szkło weneckie|szkłem weneckim]], w pozostałych dworach były to małe okrągłe szybki oprawiane ołowiem lub woskowana [[błona pergaminowa]], a czasem nawet papier.

== Dwory w sztuce ==
=== [[Literatura]] ===
[[Jan Chryzostom Pasek]], [[Jan Kochanowski]], [[Mikołaj Rej]], [[Adam Mickiewicz]], [[Maria Rodziewiczówna]], [[Kornel Makuszyński]], [[Witold Gombrowicz]], [[Zbigniew Nienacki]] w swojej twórczości opisywali życie w polskich dworach.

=== [[Malarstwo]] ===
[[Bronisława Rychter-Janowska]], [[Jadwiga Tetmajer-Naimska]], {{link-interwiki |Stanisław Korzeniewski |Q=Q94836025}}, [[Mieczysław Korwin Piotrowski]], [[Jan Skotnicki (malarz)|Jan Skotnicki]], [[Stefan Sonnewend]] i [[Michał Gorstkin-Wywiórski]] malowali dwory, kolekcja ich obrazów znajduje się w Muzeum Okręgowym w [[Leszno|Lesznie]]{{r|muzeum.leszno-}}.

=== Architektura ===
Do ciekawych elementów architektonicznych, których użycie można zobaczyć w budynkach dworskich należą:
* [[alkierz]]
* [[Attyka (architektura)|attyka]]
* [[Ganek (architektura)|ganek]]
* kolumny [[portyk]]u
* [[podmurówka]]
* [[portal]]
* przyziemia
* [[ryzalit]]
* [[sgraffito]]
* [[wykusz]]

== Zobacz też ==
{{commonscat|Manors in Poland}}
{{Wikiźródła|tekst=nie|Encyklopedia staropolska/Dwory wiejskie|hasło ''Dwory wiejskie'' w ''Encyklopedii staropolskiej''}}
{{ISG|Dwór|Dwór}}
* [[dwór obronny]]
* [[dwór na kopcu]]

== Przypisy ==
{{Przypisy|
<ref name="Artykuł w RP">{{cytuj stronę |url = http://www.rp.pl/artykul/320611-Istnieja-jeszcze-tysiace-dworow.html |tytuł = Artykuł w RP |autor = Katarzyna Jaruzelska-Kastory |język = pl |data dostępu = 2010-04-29}}</ref>
<ref name="Atak czerni na dwór w mistrzowski">Atak czerni na dwór w mistrzowski sposób opisał [[Włodzimierz Odojewski]] w książce [[Zasypie wszystko, zawieje...]]</ref>
<ref name="łucz">{{cytuj książkę |nazwisko = Łuczyński |imię = Romuald |tytuł = Zamki, dwory i pałace w Sudetach |wydawca = Stowarzyszenie „Wspólnota Akademicka” |miejsce = Legnica |data = 2008 |strony = 8, 9 |isbn = 978-83-89102-63-8}}</ref>
<ref name="muzeum.leszno-">[http://www.muzeum.leszno.pl/new/_index.php?wer=pl&op=wystawy_stale Muzeum Okręgowe w Lesznie – Instytucja Kultury Województwa Wielkopolskiego].</ref>
<ref name="naszdziennik-">Prof. [[Mieczysław Ryba]], [http://www.naszdziennik.pl/wp/96187,wyrzuceni-z-gniazda.html ''Wyrzuceni z gniazda''], w: [[Nasz Dziennik]] z 9 września 2014.</ref>
}}

== Bibliografia ==
* Romuald Łuczyński: ''Zamki, dwory i pałace w Sudetach''. Legnica: Stowarzyszenie „Wspólnota Akademicka”, 2008, {{ISBN|978-83-89102-63-8}}.
* [[Maria Leśniakowska]] – ''Dwór – w stronę utopii retrospektywnej'', w: Miesięcznik ZNAK, Rok XXXIX, Listopad-Grudzień 1987(390-391), s. 101–114.
* Jan K. Ostrowski, [[Zofia Lewicka-Depta]], ''Dwór polski w starej fotografii'', wyd. Bosz, Warszawa 2009, {{ISBN|9788389747433}}.
* Dwory magnackie w XVIII wieku: rola i znaczenie kulturowe / pod red. Teresy Kostkiewiczowej, Agaty Roćko. – Warszawa: [[DIG]], 2005. – 391, [1] s.: il.
* Sylwester Polakowski, ''Pozostałości założeń dworskich wojewódzctwa Podkarpackiego'', wyd. LYGIAN, Krosno 2012, {{ISBN|9788393599509}}.

== Linki zewnętrzne ==
* [http://www.muzeum.lasochow.pl/architektura_dworu.html Dwór ziemiański na przełomie XIX i XX wieku]
* [http://budujemydwor.pl Strona miłośników dworów]
* [http://www.dwory.cal24.pl/ Dwory i rezydencje szlacheckie]
* [http://pbc.biaman.pl/dlibra/doccontent?id=3039&from=FBC ''Nasze dwory wiejskie''],
* [https://www.dworekszteklin.pl/dworek Modrzewiowy Dwór w Szteklinie]

[[Kategoria:Dwory w Polsce| ]]
[[Kategoria:Historia szlachty w Polsce]]

Szablony użyte w tym artykule:

Szablon:Commonscat (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie niskim)
Szablon:Cytuj książkę (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Cytuj stronę (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Dmbox (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:ISBN (edytuj)
Szablon:ISG (edytuj)
Szablon:Ikona (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Inne znaczenia (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Szablon:Lang (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Link-interwiki (edytuj)
Szablon:Projekt siostrzany (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Przypisy (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:R (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Trim (edytuj)
Szablon:Wikiźródła (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Moduł:Cytuj/dane (edytuj)
Moduł:ISBN (edytuj)
Moduł:ISBN/wydawcy (edytuj)
Moduł:Ikona (edytuj)
Moduł:Ikona/dane (edytuj)
Moduł:Lang (edytuj)
Moduł:Lang/data (edytuj)
Moduł:Przypisy (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Moduł:Sprawdź (edytuj)
Moduł:String (edytuj)
Moduł:Wikidane (edytuj)
Moduł:Wikidane/data (edytuj)

Wróć do Polski dwór szlachecki.

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Polski_dwór_szlachecki”