Zastava 101

Współpraca Fiata i Zastavy została rozpoczęta podpisaniem kontraktu w sierpniu 1954 roku^[3]. Nieco później rozpoczęto na licencji montaż modelu 1400, w kolejnych latach zaś: 750, 1300 i 1500^[4]. W 1955 stanowisko prezesa Zastavy objął Prvoslav Raković, w 1959 udało mu się nakłonić Fiata do zainwestowania 30 milionów dolarów w budowę nowej fabryki, co miało pozwolić zwiększyć roczną produktywność do 32 000 pojazdów, głównie licencyjnego modelu 600^[3]. Produkcję w nowej fabryce uruchomiono w 1962 roku. W połowie lat 60 XX w. nastąpił gwałtowny rozwój przemysłu motoryzacyjnego w krajach bloku wschodniego, Fiat podpisał licencje z Ładą oraz FSO^[3]. Zastava miała produkować pojazd oparty na Fiacie 128, zamiast nadwozia typu sedan nowy model cechować miał się nowoczesnym typem liftback zaprojektowanym w Turynie z polecenia Rakovicia^[3].

Początki konstrukcji Fiata 128 sięgają wczesnych lat 60 XX wieku, pracowano wówczas nad projektem X1/1. Za prace odpowiedzialny był Dante Giacosa, zakładano by nowy samochód cechował się silnikiem zamontowanym poprzecznie do osi nadwozia i przednim napędem^[5]. Produkcję nowego pojazdu planowano uruchomić w jugosłowiańskiej fabryce Črvena Zastava, gdzie wcześniej powstawały licencyjne modele 750 i 1300^[5]. Fiatowi 128 przyznano w 1970 tytuł Samochodu Roku^[6]. 16 maja 1971 roku ruszyła produkcja Zastavy 128 z 4-drzwiowym nadwoziem typu sedan^[6][7]. Wersję hatchback, nazwaną początkowo Zastava NV (Nacjonalno Vozilo)^[8], zaprezentowano 15 października 1971 roku podczas salonu motoryzacyjnego w Belgradzie. W 1973 roczny poziom produkcji nowej Zastavy przekroczył próg 55 000 egzemplarzy, tym samym przekraczając poziom produkcji modelu 750^[8]. Fiat 128 oraz Zastava 101 wyróżniały się nowoczesnym jak na owe czasy silnikiem zaprojektowanym przez Aurelio Lamprediego^[5].

W odróżnieniu od pierwowzoru, który oferowany było jako 4-drzwiowy sedan, 2-drzwiowy sedan oraz 3-drzwiowe kombi, Zastava 101 była pięciodrzwiowym liftbackiem^[8][9]. Wyróżniała się wyglądem pasa tylnego nadwozia, zastosowano m.in. inne klosze lamp tylnych^[10]. Pojazd wyposażony był w składaną tylną kanapę, co podnosiło jego użyteczność i powiększało dostępną przestrzeń bagażową do maksymalnie 1010 dm³ i 1340 mm długości^[8][1]. W początkowym okresie produkcji do napędu służył silnik R4 SOHC o pojemności 1116 cm³ i mocy 55 KM, co wystarczyło, aby ważący 850 kg samochód rozpędzić do prędkości 140 km/h. Jednostka napędowa cechowała się odlewanymi elementami: wałem korbowym podpartym na pięciu łożyskach głównych, korbowodami oraz blokiem silnika^[5]. Głowicę silnika oraz tłoki wykonano ze stopów metali lekkich^[5]. Silniki produkowano w fabryce DMB Motori w Rakovicy^[11]. Samochód wyposażony był w hydrauliczny układ hamulcowy, na przedniej osi zastosowano hamulce tarczowe, z tyłu zaś bębny^[5]. Zawieszenie pojazdu było w pełni niezależne^[11]. W konstrukcji przedniej osi wykorzystano zwrotnice kolumnowe typu McPherson ze sprężynami śrubowymi oraz stabilizator poprzeczny, na osi tylnej zastosowano wahacze poprzeczne, poprzeczny resor piórowy oraz amortyzatory teleskopowe^[8].

Początkowo pojazd dostępny był w dwóch wersjach wyposażenia: podstawowej Standard (czarna skajowa tapicerka) oraz lepiej wyposażonej De Luxe (czerwona tapicerka foteli, chromowane listwy na drzwiach)^[12]. W 1976 De Luxe zastąpiona została przez 101L, wersja ta wyposażona była dodatkowo w hamulce ze wspomaganiem, lampę biegu wstecznego, zapalniczkę, rozkładane siedzenia czy też chromowaną atrapę chłodnicy z ozdobami^[12]. Od roku 1979 zamiast Standard oferowana była 101B, jedyną różnicą były rozkładane fotele przejęte ze 101L. W tym samym roku powstało prawie 90 000 egzemplarzy modelu^[11]. W późniejszym czasie dołączyły do oferty odświeżone wersje 101S i 101SC, zastosowano nowe zderzaki, prostokątne przednie reflektory oraz inną atrapę chłodnicy, małe kołpaki oraz ogrzewanie tylnej szyby^[12]. Produkowano także usportowiony wariant 101 Special z silnikiem 1300 o mocy 73 KM (53,5 kW), obrotomierzem i wskaźnikiem ciśnienia oleju^[12]. Wersje 101 GT/GLL 55/65 cechowały się szerszymi zderzakami z wkomponowanymi weń lampami pozycyjnymi i kierunkowskazami, nową atrapą chłodnicy, zmodyfikowanym układem zawieszenia^[12].

Po 1983 roku rozszerzono gamę dostępnych wersji o samochód z nadwoziem typu pick-up, otrzymał nazwę Poli/Poly. Cechował się on przy ładowności równej 515 kg przestrzenią ładunkową o pojemności 2,3 m³ (z zabudową), prędkość maksymalna dla silnika 1.1 wynosiła 130 km/h, przyspieszenie 0-100 km/h 16,25 s, średnie zużycie paliwa przy 90 km/h zaś 7 l^[13]. Wersja pick-up produkowana była przez zakłady Zastava Specjialni Automobili zlokalizowane w Somborze^[14]. W późniejszym czasie wprowadzono do produkcji nową jednostkę napędową o pojemności 1302 cm³ i mocy maksymalnej 64 KM (47 kW)^[5]. W 1985 roku na rynkach eksportowych zmieniono nazwę Zastava 101 na Jugo/Yugo Skala^[15]. Od 1988 roku z silnikiem 1300 dostępna była 5-biegowa manualna skrzynia biegów, zastosowano także nowe zderzaki z tworzyw sztucznych oraz układ zapłonowy Bosch^[12]. W 1997 roku fabrykę opuściło 2725 egzemplarzy Skali 101 oraz 1757 Skali 128^[16]. Wiosną 1999 roku fabryka w Kragujevacu została zbombardowana przez siły NATO^[16]. Produkcję modelu 101 wznowiono już pół roku później^[17]. W 2001 roku zrezygnowano z nazwy Yugo na rzecz historycznej marki Zastava^[18]. Dwa lata później, w 2003, zakończono produkcję 4-drzwiowej Zastavy 128^[6]. W maju 2008 roku zaprezentowano ostatnią wersję Skali 55, zastosowano nowy typ foteli przednich oraz zmodernizowano wygląd deski rozdzielczej^[19]. Produkcja Zastavy 101 została zakończona dnia 21 listopada 2008 roku^[11]. Pod koniec produkcji był to jeden z najtańszych dostępnych w wolnej sprzedaży nowych samochodów osobowych – cena wynosiła nieco ponad 3700 €^[11]. Wytwarzanie odmiany Poly z nadwoziem pick-up kontynuowano do grudnia 2010 roku, co ostatecznie zakończyło produkcję samochodów serii 101^[20].

Od 1975 do 1983 roku samochód montowano w Polsce w FSO pod nazwą Zastava 1100p^[21]. Model wprowadzono do oferty FSO jako sposób na powiększenie oferty produkowanych pojazdów. Na wybór Zastavy jako producenta wpłynął fakt wcześniejszej współpracy między Polską a Jugosławią (produkcja podzespołów samochodowych, porozumienie pomiędzy producentami autobusów)^[1]. Jako miejsce montażu posłużyły hale fabryczne zwolnione po zakończeniu produkcji Syreny i przeniesieniu produkcji jej do Bielska-Białej^[22]. Montaż ograniczał się do uzupełnienia kilku brakujących elementów np. zderzaków do pojazdów przyjeżdżających w całości na wagonach do Polski Zakładano, że fabrykę ma opuszczać rocznie od 7 do 10 tysięcy egzemplarzy^[22]. W roku 1978 przeprowadzono drobny facelifting nadwozia, odświeżono wygląd atrapy chłodnicy, tapicerki oraz zrezygnowano z uchylanych szybek w drzwiach bocznych^[5]. W Polsce dokonano uzupełnienia gamy samochodu o model 3-drzwiowy Zastava 1100 Mediteran^[23]. do którego SHL Kielce produkowała błotniki tylne. Jego produkcję rozpoczęto pod koniec 1980, zastosowano dłuższe o 11 cm drzwi przednie, tapicerkę z dwudrzwiowego Fiata 128 3p coupe oraz odchylane przednie fotele ułatwiające zajmowanie miejsc na tylnej kanapie^[1]. W porównaniu z wersją 5-drzwiową, pojazd był o 15 kg lżejszy^[1]. W ramach kooperacji polsko-jugosłowiańskiej wykonano w FSO tłoczniki nadwozia do modelu Mediteran, produkowanego w Jugosławii od końca lat 70, a od roku 1980 montowanego w Polsce^[24]. Pomimo montażu aut w kraju, prawie przez cały okres wytwarzania trzeba było płacić za niego dewizami w tzw. eksporcie wewnętrznym (sklepy sieci Pewex)^[9], tylko od roku 1982 do 1983 auta były dostępne w sieci Polmozbyt za złotówki, głównie dla posiadaczy przedpłat na Polonezy. Wersja trzydrzwiowa była przy tym nieco tańsza^[1]. Od 1975 do 1983 roku w zakładzie nr 1 FSO zmontowano 58 541 egzemplarzy Zastavy 1100p^[21].

Zastava 128 montowana była w Egipcie przez mającą siedzibę w Kairze firmę Nasr. Montaż rozpoczęto w 1984 roku, w 1995 został on przerwany ze względu na zamówienia na nowy model Florida, wznowiono go jednak w 1999 roku^[25]. Produkcja odbywała się w systemie CKD, importem zajmowała się firma Jugo Misir Trade^[6]. Po zakończeniu produkcji Skali w rodzimym kraju prowadzono także negocjacje na temat montażu modelu w Kongu^[17].

Zastava 101 eksportowana była do krajów bloku wschodniego jak i do Europy Zachodniej, przy czym we Francji ze względu na brak praw do trzycyfrowej nazwy z cyfrą 0 pośrodku oferowany była jako Zastava 1100 lub 1300^[11]. Od 1982 pojazd oferowany był w Wielkiej Brytanii, początkowo jako Zastava 1100/1300, później zaś wersja 3-drzwiowa otrzymała nazwę Yugo 311 lub 313, 5-drzwiowa zaś 511 lub 513 (w zależności od silnika)^[11].

Źródło:^[30]

• Silnik chłodzony cieczą, układ zamknięty z termostatem, chłodnica z wentylatorem
• Gaźnik Weber 32 ICEV 10 lub IPM32MGV-1 jednogardzielowy (silnik 1100) lub Weber dwugardzielowy (1300)^[11]
• Kolejność zapłonu: 1-3-4-2

Źródło:^[31]

• Napęd na oś przednią
• Skrzynia biegów: 4-biegowa manualna, zsynchronizowana, od 1988 5-biegowa manualna
  • Przełożenia poszczególnych biegów (I/II/III/IV/V/R): 4,091/2,235/1,469/1,043/0,863/3,714
• Przełożenie główne: 3,765
• Sprzęgło cierne, jednotarczowe, suche ze sprężyną centralną

Źródło:^[31]

• Zawieszenie niezależne
  • Oś przednia: kolumny typu McPherson, sprężyny śrubowe, stabilizator poprzeczny
  • Oś tylna: wahacze poprzeczne, resory piórowe oraz amortyzatory teleskopowe
• Układ hamulcowy hydrauliczny
  • Oś przednia: tarczowe, średnica tarcz 227 mm^[11]
  • Oś tylna: bębny, średnica okładzin 186 mm
• Opony: 145/80 SR13 (silnik 1100) lub 155/70 SR13 (silnik 1300)^[11]
• Ciśnienie w ogumieniu: przód 0,18 MPa, tył 0,17 MPa

• Najmniejszy promień skrętu: 5,15 m
• Rozstaw kół tył / przód: 1300 / 1304 mm
• Prześwit (samochód obciążony): 150 mm^[32]
• Instalacja elektryczna: 12 V^[30]
• Pojemność akumulatora: 34 Ah^[30]
• Maksymalna masa przyczepy: 680 kg^[30]
• Przyspieszenie 0-100 km/h: 19,8 s^[1]

Produkcję 4-drzwiowej Zastavy 128 zakończono w 2003 roku. Pojazd jednak wciąż montowany był w Egipcie, gdzie zdobył popularność jako taksówka^[11], toczyły się także rozmowy w sprawie rozpoczęcia montażu modelu w Kongo^[17]. Wersja hatchback, Skala, produkowana była do 21 listopada 2008 roku. Przez 37 lat produkcji taśmy montażowe zakładu w Kragujevacu opuściło 1 045 258 egzemplarzy modelu 101^[12] i 228 274 egzemplarze sedana 128. W produkcji pozostawiono wówczas wersję pick-up, którą ostatecznie zakończono w grudniu 2010 roku^[11][20]. Był to ostatni historyczny model Zastavy produkowany w fabryce, po zakończeniu jego montażu rozpoczęto przygotowania do wdrożenia do produkcji modeli Fiata^[17].

• Zastava 101 na stronie IMCDb.org (ang.)