Zamek w Szamotułach

Pierwszy zamek w Szamotułach został zbudowany w 2 połowie XIV wieku przypuszczalnie przez kasztelana nakielskiego Sędziwoja Świdwy i położony w południowej części miasta. Przypuszczalnie miał formę regularnego, czworobocznego założenia z domem zamkowym wzdłuż jednej z kurtyn, a jego relikty tkwią w murach kościoła pod wezwaniem Świętego Krzyża^[4][5]. Zamek ten został w 1675 rozebrany, a w tym miejscu wybudowano kościół i klasztor^[2][6][7]. Z zamku zachowały się fragmenty płyty kamiennej, wkomponowane w bramę przykościelną^[7][8].

Ród Szamotulskich, panujący w Szamotułach składał się z dwóch gałęzi^[2]. Przedstawiciel innej gałęzi, Dobrogost Świdwa-Szamotulski, zdecydował się wystawić swój zamek w północnej części miasta, w stylu gotyckim^[2]. Fosy i mur otaczały zespół składający się z budynku mieszkalnego, baszt oraz osobno położonej wieży^[2][7]. W 1511 właścicielem zamku po ślubie z Katarzyną Szamotulską stał się Łukasz II Górka^[2]. W 1518 przebudował zespół zamkowy w stylu renesansowym, a wieża zwana dziś Basztą Halszki została przebudowana na cele mieszkalne^[2][7]. Kolejna modernizacja miała miejsce w 1552, kiedy właścicielem zamku był późniejszy wojewoda, Łukasz III Górka^[2]. Po śmierci wojewody zamek przechodził w ręce rodzin szlacheckich i stopniowo podupadał^[2]. W 1720 część mieszkalną wyremontowano^[2].

W XIX wieku zamek był m.in. własnością Fryderyka Wilhelma IV Pruskiego, przyszłego króla i książąt Sachsen-Coburg-Gotha^[2]. W 1869 zrealizowano kapitalny remont, podczas którego usunięto część oryginalnych elementów^[2][7][9]. Rekonstrukcję w historycznym kształcie i z wykorzystaniem zachowanych gotyckich fragmentów przeprowadzono w latach 1976-1990 na podstawie szczegółowych badań^[2][10]. Budynek stał się siedzibą muzeum, w którym prezentuje się zabytkowe wnętrza, regionalne zbiory archeologiczne i etnograficzne oraz historię rodu Górków^{[2][7][10][9]}. Wcześniej rolę muzeum pełniła jedynie baszta^[7][6].

Centralną częścią założenia jest odbudowany zamek, na planie litery L^[2]. W otaczającym go zabytkowym parku zachowały się fragmenty fosy i wałów obronnych^[11]. Od zachodniej strony mieści się XVIII-wieczna oficyna i, w sąsiedztwie stawu, Baszta Halszki^[2][11]. Po przeciwnej stronie mieści się bażantarnia z XIX wieku, odtworzona w 1990 oficyna oraz fundamenty baszt z XVI w.^[2]

Jedyna z zachowanych baszt jest znana jako Baszta Halszki. Zdrobniale Halszką nazywano księżniczkę Elżbietę Ostrogską, znaną z urody i bogactwa wnuczkę Zygmunta Starego, uwiecznioną m.in. na obrazie Jana Matejki^[2][12]. Halszka nie chciała przystać na zaaranżowane małżeństwo z Łukaszem III Górką, ale została siłą sprowadzona do Szamotuł i tam więziona przez 14 lat w baszcie, połączonej podobno podziemnym przejściem z kościołem^[2][12]. Elżbieta Ostrogska popadła w szaleństwo i zmarła niedługo po śmierci męża^[2][12]. Według legend duch Halszki powraca na basztę^[2][12].