Wielki Garc
Wielki Garc (niem. Gross Gartz) – wieś w Polsce położona w województwie pomorskim, w powiecie tczewskim, w gminie Pelplin o głównie rolniczym charakterze. W latach 1945–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa gdańskiego, natomiast w okresie międzywojennym do województwa pomorskiego.
| wieś | |
 Zabytkowy dom | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2011) |
293[2] |
| Strefa numeracyjna |
58 |
| Kod pocztowy |
83-121[3] |
| Tablice rejestracyjne |
GTC |
| SIMC |
0169064 |
Położenie na mapie gminy Pelplin  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa pomorskiego  | |
Położenie na mapie powiatu tczewskiego  | |
 53°56′47″N 18°46′58″E/53,946389 18,782778[1]
| |
Położenie
edytujWieś położona jest na granicy Niziny Walichnowskiej przy drodze wojewódzkiej nr 229.
Sąsiednie miejscowości: Mały Garc, Rudno, Międzyłęż, Wielkie Walichnowy, Małe Walichnowy, Gręblin.
Powierzchnia sołectwa to 870 ha.
Demografia
edytujPod względem liczby mieszkańców to prawie najmniejsza wieś gminy. Według danych z 2008 roku zamieszkuje ją 299 osób. 25% ludności to osoby poniżej 18 roku życia.
Rys historyczny
edytujMiejscowość położona jest na Kociewiu. Zamieszkują ją Kociewiacy i podgrupa etniczna Feteracy, która dawniej była obca. Pod koniec II wojny światowej ich miejsce zajęła ludność napływowa, która uległa społecznej integracji z ludnością autochtoniczną i obecnie grupę tę nazywa się Niziniakami.
Na granicy wsi Wielki i Mały Garc znajdują się pozostałości grodu, który istniał tu od X do XIII wieku. W tych czasach można sięgać początków osady zwanej później jako Garzec, Garzeke, Gardz, Garcz, Gorzek, Garz, Garc, Gross Gartz. Pierwsze wzmianki dotyczące tej miejscowości sięgają czasów książąt pomorskich.
Kalendarium:
- 1229 – zapisanie wsi Garc razem z ziemią gniewską cystersom przez księcia pomorskiego Warcisława w Oliwie
- 1276 – oddanie terenu krzyżakom przez legatów papieskich
- 1276–1464 – przyłączenie do komturii w Gniewie
- 1330 – oddzielenie wsi Wielki Garc i Mały Garc
- 1659 – stacjonowanie wojsk szwedzkich, wyniszczenie wsi
Podczas panowania polskich królów (lata 1446-1772) miejscowość funkcjonowała na prawach chełmińskich i była niemiecką, władzę zaś sprawowali starostowie międzyłęscy. Pod koniec XIX wieku można było zaobserwować (typowy dla terenów Kociewia) napływ osadnictwa południowoniemieckiego, które sprzyjało rozwojowi technicznemu terenów. To właśnie jego zasługą było powstanie rozwiniętych gospodarstw rolnych (tzw. gburskich) z pięknymi domami/dworami. W tamtych czasach wieś posiadała własną karczmę, kuźnię, a także katolicką szkołę. Rozwojowi sprzyjało też wybudowanie kolejki wąskotorowej (inicjatorem inwestycji był Starosta Wałowy Rudolf Dirksen[4][potrzebny przypis]. W pierwszej połowie XX wieku wieś liczyła prawie 500 mieszkańców. Jako, że właścicielami majątków byli Niemcy, po wojnie uległy one opustoszeniu. Osiedlono tam ludność z centralnej Polski (gł. kieleckie) z południa (górale) oraz z kresów wschodnich. Za czasów władzy ludowej odebrano ziemie tzw. "kułactwu" i zawiązano PGR (w roku 1952 powołano Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną "Wola Ludu" działającą do roku 1958). Po rozwiązaniu RSP dawni spółdzielcy stworzyli rolnicze kółko pomocy sąsiedzkiej.
Obecnie Wielki Garc jest wsią o scentralizowanej (wokół drogi wojewódzkiej nr 229) zabudowie. Głównym punktem charakterystycznym w architekturze miejscowości jest umiejscowiony na wzniesieniu zabytkowy (z XVI w.) kościół pw. Niepokalanego Poczęcia NMP. Do czasów współczesnych zachowały się również majątki gburskie i karczma. Znajdują się tu również pojedyncze (zdecentralizowane) gospodarstwa rolne, w tym stare poniatówki.
Zabytki
edytuj
Według rejestru zabytków NID[5] na listę zabytków wpisane są:
- kościół parafialny pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, XIV, XVI, XVII, nr rej.: A-505 z 20.02.1971[6]
- dawny cmentarz przy kościele, ob. nieczynny, XIV-1900, nr rej.: A-505 z 28.06.2016
- murowane ogrodzenie, XIV, XIX-XX, nr rej.: j.w.
Ponadto we wsi znajdują się:
- na terenie przykościelnego cmentarza dwa pomniki przyrody: nr 693 – kasztanowiec pospolity o obwodzie 285 cm oraz nr 692 – klon pospolity o obwodzie 232 cm
- cmentarz ewangelicki z pierwszej połowy XIX w.
- plebania z pierwszej połowy XIX w.
- figura Matki Bożej Niepokalanej z 1928 r.
- karczma z 2. ćwierci XIX w.
- dom mieszkalny nr 2 z połowy XIX w.
- dom mieszkalny nr 4 z połowy XIX w.
- dom mieszkalny nr 34 z pierwszej ćwierci XX w.
- pozostałość po wczesnośredniowiecznym grodzisku z ok. X w.
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 146224
- ↑ Wieś Wielki Garc w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2019-11-15], liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 1463 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ Historia Związku Wałowego | Szkoła Podstawowa w Małych Walichnowach [online], www.spmalewal.pl [dostęp 2017-11-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-09-10] (pol.).
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo pomorskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2022-01-02].
- ↑ Piotr Skurzyński, Pomorze, Warszawa: Wyd. Muza S.A., 2007, s. 344, ISBN 978-83-7495-133-3.
Linki zewnętrzne
edytuj- Garc Wielki, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 484.
- Uchwała Rady Miejskiej w Pelplinie
- Historia Związku Wałowego. spmalewal.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-08-15)].
- Przewodnik po Kociewiu - miejscowości Kociewia tczewskiego