Władysław Reymont

Reymont urodził się w rodzinie organisty. Jego ojciec, Józef Rejment, człowiek oczytany, miał wykształcenie muzyczne i w tuszyńskiej parafii pełnił obowiązki organisty, a także prowadził księgi stanu cywilnego i korespondencję proboszcza z władzami rosyjskimi. Matka, Antonina z Kupczyńskich, miała talent do opowiadania. Wywodziła się ze zubożałej szlachty krakowskiej; w latach dojrzałych pisarz fakt ten często podkreślał.^{[potrzebny przypis]}

Rodzice chcieli, aby został organistą. Odmówił uczęszczania do szkół, często zmieniał zawody, miejsca zamieszkania, dużo podróżował po Polsce i Europie. Ukończył Warszawską Szkołę Niedzielno-Rzemieślniczą. W latach 1880–1884 uczył się zawodu krawieckiego w Warszawie, po czym został czeladnikiem. W okresie 1884–1888 był aktorem w wędrownych grupach teatralnych, następnie w latach 1888–1893 dzięki protekcji ojca znalazł zatrudnienie jako niskiej rangi funkcjonariusz Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, pracując m.in. w Rogowie i Lipcach. W 1890 zmarła matka pisarza. Z twórczości literackiej utrzymywał się od 1894, kiedy przeniósł się do Warszawy, jednak swoje pierwsze wiersze pisał już w 1882.

W 1898 korespondował z Romanem Dmowskim, który pisał do niego: „Ludzie z naszemi usposobieniami nie lubią się krępować żadnemi zobowiązaniami moralnemi [...]. Obaj mamy trochę rozmachu, co sprawia, że obu nam za ciasno na świecie”^[7]. We wrześniu i październiku 1898 Reymont donosił Janowi Lorentowiczowi o bezskutecznych poszukiwaniach zaginionego wówczas Józefa Karola Potockiego, ideowego przeciwnika Dmowskiego w środowisku patriotycznym, stwierdzając, że poszukiwania „były silne i gorliwe, i liczne” i że Potocki „musi już nie żyć”^[8]. W 1899 Dmowski zamieścił zza granicy w pozbawionym sekcji literackiej „Przeglądzie Wszechpolskim” przychylną recenzję Ziemi obiecanej, odnosząc się pozytywnie do bohaterów powieści jako „ludzi czynnych” nowego typu i przede wszystkim do wyeksponowania przez pisarza „antagonizmu rasowo-kulturalnego” między Polakami a Żydami. Kolejną powieść – Chłopów – Reymont publikował już na łamach prasy endeckiej^[9].

13 lipca 1900 Reymont uległ wypadkowi kolejowemu. Trafił do szpitala z dwoma złamanymi żebrami, jednak w raporcie lekarskim napisano, że pisarz ma 12 złamanych żeber oraz inne kontuzje ciała i nie wiadomo, czy będzie nadal zdolny do pracy umysłowej^[10]. Notatkę szpitalną sfałszował dr Jan Roch Raum^[10]. Wysokie odszkodowanie w wysokości 38 500 rubli pomogło mu zdobyć niezależność finansową.

15 lipca 1902 w Krakowie ożenił się z Aurelią Szabłowską z domu Schatzschnejder, ślub odbył się w kościele Karmelitów na Piasku. W tym samym roku umarł jego brat Franciszek.

Władysław Reymont był świadkiem wydarzeń rewolucji 1905 roku. Swoje obserwacje ze strajku powszechnego i demonstracji w Warszawie, po ogłoszeniu manifestu konstytucyjnego przez cara Mikołaja II, opisał m.in. w tekście Kartki z notatnika w nr 45 Tygodnika Ilustrowanego^[11]. Zbiór jego wspomnień z okresu, nazwanych Z konstytucyjnych dni. Notatki, przedrukowano następnie w 1956 r. w III tomie Dzieł wybranych, pt. Nowele^[12].

Był członkiem Ligi Narodowej przed 1914^[13]. W odpowiedzi na deklarację wodza naczelnego wojsk rosyjskich wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza Romanowa z 14 sierpnia 1914 podpisał telegram dziękczynny, głoszący m.in., że krew synów Polski, przelana łącznie z krwią synów Rosyi w walce ze wspólnym wrogiem, stanie się największą rękojmią nowego życia w pokoju i przyjaźni dwóch narodów słowiańskich^[14].

W 1920 kupił majątek w Kołaczkowie.

13 listopada 1924 Reymont otrzymał Nagrodę Nobla^[15], ale nie zdążył jej odebrać z uwagi na zły stan zdrowia^[16]. 1 maja 1925 przystąpił do Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast”^[17]. 16 maja 1925 przyznano mu tytuł członka honorowego Towarzystwa Dziennikarzy Polskich we Lwowie^[18]. 15 sierpnia 1925 wziął udział w uroczystościach w Wierzchosławicach, gdzie hołd oddało mu ok. 15 tys. chłopów przybyłych z całej Polski^[19]. Do końca życia zasiadał w składzie Kapituły Orderu Odrodzenia Polski^[20].

Zmarł 5 grudnia 1925 w swoim mieszkaniu przy Górnośląskiej 16 w Warszawie^[21][22]. 6 grudnia jego ciało uroczyście przeniesiono z ul. Górnośląskiej do katedry św. Jana, gdzie trumna została wystawiona na widok publiczny^[23]. 9 grudnia został pochowany w alei zasłużonych (rząd 1 miejsce 1,2,3,4,5) na cmentarzu Stare Powązki^[24][25], a jego serce wmurowano w filarze kościoła św. Krzyża^[26].

Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ogłosił rok 2000 Rokiem Reymontowskim.

Twórczość Reymonta jest zróżnicowana pod względem tematyki, formy literackiej oraz nierówna pod względem swej wartości. W powieściach obyczajowych zawarł elementy krytyki społecznej. Władysław Reymont jest laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1924. Otrzymał ją za powieść Chłopi. Kontrkandydatami Reymonta do tej nagrody byli Stefan Żeromski i Tomasz Mann; ten pierwszy uznawany był za wybitniejszego pisarza, jednak jego osoba została odrzucona przez Akademię Szwedzką, uzasadniono to jego antygermanizmem^[27].

Jest to jedna z najwybitniejszych powieści Reymonta, po Chłopach najczęściej tłumaczona na języki obce^[28] i filmowana. Materiały do niej zaczął zbierać w 1896, przebywając przez blisko rok w Łodzi (opublikowana w latach 1897–1898 na łamach „Kuriera Warszawskiego”, osobne wydanie w 1899). Bohaterem tego studium jest miasto kapitalistyczne, jakim wtedy stawała się Łódź. Porównał ją do monstrum, niszczącego zwykłych ludzi, a z drugiej strony wykrzywiającego psychicznie właścicieli wielkich fortun.

Tematem powieści jest mechanizm „robienia pieniędzy” przez jej trzech bohaterów, z których jeden jest Polakiem (Karol Borowiecki), drugi Niemcem (Max Baum), trzeci Żydem (Moryc Welt). Różnice pochodzenia i obyczajów nie dzielą ich, wręcz przeciwnie – przyjaciele wykorzystują je dla skutecznego działania i wygrywania z konkurencją. Razem zakładają fabrykę, łączy ich wspólny interes, wspólne poczucie, że należą do grupy Lodzermenschów.

Mimo zawartej krytyki społecznej Ziemia Obiecana jest nie tylko manifestem politycznym. Plastyczny i naturalistyczny obraz Łodzi i jej mieszkańców jest przykładem antyurbanizmu Reymonta, jego umiłowania przyrody oraz przeciwstawiania „naturalnego” środowiska chłopskiego i wiejskiego (jego obyczajów, systemu wartości) „patologicznemu” środowisku miejskiemu. Ironiczny tytuł tej powieści stał się w Polsce publicystycznym określeniem Łodzi, z czasem pozbawionym pejoratywnego odcienia.

Powieść była dwukrotnie ekranizowana:

• Ziemia obiecana (1927) w reżyserii Aleksandra Hertza,
• Ziemia obiecana (1974) w reżyserii Andrzeja Wajdy,
  • Ziemia obiecana serial telewizyjny z 1978 zrealizowany na podstawie filmu Andrzeja Wajdy.

Powieść powstawała w latach 1901–1908. Ukazywała się w odcinkach na łamach lwowskiego „Słowa Polskiego”, od 1902 organu Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego w Galicji^[29][30]. Zawiera realistyczny obraz życia zbiorowości chłopskiej. Pisana jest specyficznym, potoczystym językiem, z wykorzystaniem elementów gwarowych. Życie społeczności wsi Lipce z jednej strony wyznacza rytm przyrody (poszczególne tomy są zatytułowane nazwami pór roku – zaczynając od „Jesieni”) oraz związane z nim zajęcia i prace na roli, a także zwyczaje i obrzędy, z drugiej zaś dokonujące się przemiany społeczno-ekonomiczne na wsi i związane z tym spory (rozwarstwienie ekonomiczne wsi, konflikty z dworem).

W to tło wpleciona jest główna oś akcji powieści, którą jest romans młodej, urodziwej i namiętnej Jagny – żony bogatego gospodarza Macieja Boryny, z jego synem Antkiem oraz postawy społeczności chłopskiej wobec tego zdarzenia. Po śmierci Macieja Boryny, który stał na czele buntu chłopów wobec dworu, Jagna zostaje napiętnowana i wypędzona przez społeczność wiejską. Wskutek tego ulega obłędowi, zaś pogodzony z losem Antek przejmuje gospodarstwo ojca.

Powieść „Chłopi” nawiązuje do fascynacji chłopską energią, naturalnością i prostotą życia, charakterystyczną dla wielu dzieł początków XX wieku, nazywanej niekiedy „chłopomanią”.

Powieść „Chłopi” była trzykrotnie sfilmowana, w 1922, 1972 i 2023. Premiera pierwszego z tych filmów odbyła się 7 kwietnia 1922, reżyserem był Eugeniusz Modzelewski, a w rolach głównych wystąpili: Mieczysław Frenkiel (Maciej Boryna), Maria Merita (Jagna), Henryk Rydzewski (Antek Boryna), Anna Belina (Hanka). Premiera drugiego z tych filmów odbyła się 7 grudnia 1973. Film reżyserował Jan Rybkowski, operatorem był Marek Nowicki, muzykę stworzył Adam Sławiński. W rolach głównych wystąpili: Władysław Hańcza (Maciej Boryna), Emilia Krakowska (Jagna), Ignacy Gogolewski (Antek Boryna), Krystyna Królówna (Hanka). Trzeci film miał premierę światową 8 września 2023 roku, polską 13 października tego samego roku. Reżyserami byli Dorota Kobiela-Welchmann i Hugh Welchmann, w rolach głównych wystąpili: Mirosław Baka (Maciej Boryna), Kamila Urzędowska (Jagna), Robert Gulaczyk (Antek Boryna), Sonia Mietielica (Hanka).

Bunt to ostatnia powieść Reymonta, publikowana w 1922 na łamach „Tygodnika Ilustrowanego”, a w 1924 wydana w postaci książki. Powieść radykalnie odstaje od wcześniejszej twórczości Reymonta, jest bowiem połączeniem baśni i antyutopii, opowiadającej o buncie zwierząt przeciwko człowiekowi. Powstanie rozpoczyna się od głoszenia szczytnych haseł o równości, sprawiedliwości i budowaniu powszechnego szczęścia, a w rzeczywistości kończy się krwawą rzezią i zagładą. Powieść była parabolą terroru, którym była rewolucja październikowa, a którą Reymont obserwował w ciągu pięciu lat pomiędzy jej początkiem a rokiem powstania powieści. Z powodów ideologicznych w PRL powieść była zakazana i uległa zapomnieniu. Pierwsze powojenne wznowienie powieści miało miejsce w 2004, nakładem wydawnictwa „Fronda”.

• Pielgrzymka do Jasnej Góry (1895)
• Komediantka (1896)
• Fermenty (1897)
• Marzyciel (1910) – szkic powieściowy
• Wampir (1911) – powieść grozy
• Rok 1794 (1913–1918)
• Z ziemi chełmskiej. Wrażenia i notatki (1916), opowiadanie
• Legenda (1924), opowiadanie.
• Śmierć (1923), nowela

• Order Orła Białego (pośmiertnie, 11 listopada 2018)^[31]
• Wielka Wstęga Orderu Odrodzenia Polski (27 grudnia 1924)^[32][33]
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (29 grudnia 1921)^[34][35][36]
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (13 lipca 1921)^[37][38][39]
• Komandor Orderu Legii Honorowej (25 czerwca 1925)^[40][41]

• W 1977 wyemitowano z jego wizerunkiem polską monetę kolekcjonerską o nominale 100 zł. Moneta ta została wykonana ze srebra próby 625 w nakładzie 20 150 egzemplarzy, miała średnicę 32 mm i wagę 16,5 g, rant gładki^[42]. Portret Władysława Reymonta znajdował się również na polskim banknocie o nominale 1 000 000 zł, będącym w obiegu w latach 1991–1996^[43].

Od 24 listopada 1961 ulica w Warszawie, na terenie obecnej dzielnicy Bielany, będąca jedną z ważniejszych arterii komunikacyjnych tej części miasta, przed tą datą nosząca nazwę „alei Konstytucji”, nosi nazwę alei Władysława Reymonta^[44]. W 1967 na fasadzie domu przy ul. Górnośląskiej 16, w którym zmarł, odsłonięto tablicę pamiątkową^[22].

Poczta Polska wydała następujące walory upamiętniające Władysława Reymonta:

• 12 grudnia 1967 znaczek o wartości 60 gr z okazji 100. rocznicy urodzin pisarza (nr katalogowy 1670)^[45],
• 10 maja 1982 znaczek o wartości 15 zł w ramach serii „Polscy laureaci Nagrody Nobla” (nr katalogowy 2661)^[46],
• 7 maja 2017 znaczek o wartości 2,60 zł z okazji 150. rocznicy urodzin pisarza (nr katalogowy 4757)^[47][48].

Pisarza upamiętniają ponadto:

• Nagroda Literacka im. Władysława Reymonta
• w Lipcach Reymontowskich:
  • tablica pamiątkowa na domu rodzinnym Władysława Reymonta

• w Łodzi:
  • park Reymonta
  • plac Władysława Reymonta
  • pomnik Władysława Reymonta na placu jego imienia
  • pomnik Władysława Reymonta przy Pałacu Kindermanna
  • Port Lotniczy Łódź im. Władysława Reymonta
• w Kołaczkowie:
  • izba pamięci Władysława Reymonta
  • pomnik Władysława Reymonta
  • herb gminy Kołaczkowo
• w Radomsku:
  • pomnik – popiersie Reymonta^[49]
  • ławeczka z postacią pisarza^[50]
• w Zakopanem:
  • tablica na willi „Boryna” przy ul. Grunwaldzkiej 14
• w Bielsku-Białej:
  • Muzeum Literatury im. Władysława Reymonta w Bielsku-Białej
• Fundacja im. Władysława Reymonta w Hamilton, Kanada^[51]
• W Złotoryi: pomnik na placu im. Władysława Reymonta

29 października 2024 roku Senat podjął uchwałę o ustanowieniu roku 2025 Rokiem Władysława Stanisława Reymonta, upamiętniając setną rocznicę śmierci tego „wybitnego pisarza, laureata Nagrody Nobla”^[52].

• ZdzisławZ. Dębicki ZdzisławZ., Wł. St. Reymont. Laureat Nobla, Warszawa: Gebethner i Wolff, 1925 .
• StanisławS. Kozicki StanisławS., Historia Ligi Narodowej (okres 1887–1907), Londyn: Myśl Polska, 1964 .
• BarbaraB. Kocówna BarbaraB., Reymont. Opowieść biograficzna, wyd. 2, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1973 .
• StefanS. Lichański StefanS., Władysław Stanisław Reymont, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1984 .
• JózefJ. Rurawski JózefJ., Władysław Reymont, wyd. 2, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1988 .
• JózefJ. Rurawski JózefJ., Władysława Reymonta droga do Nobla, Kielce: Gens, 2000 .
• GrzegorzG. Krzywiec GrzegorzG., Szowinizm po polsku. Przypadek Romana Dmowskiego (1886–1905), Warszawa: Neriton, 2009, ISBN 978-83-7543-072-1 .
• CezaryC. Domański CezaryC., Zaginiony bez wieści. Tajemnica Józefa Karola Potockiego, [w:] TeresaT. Rzepa, CezaryC. Domański (red.), Na drogach i bezdrożach historii psychologii, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2011, s. 71–86, ISBN 978-83-7784-065-8 .
• MateuszM. Werner MateuszM. (red.), Liga Narodowa 1887–1906. Sprawozdania, odezwy, dokumenty, Kraków: Historia Iagellonica, 2015, ISBN 978-83-65080-14-1 .

• Władysław Reymont, Chłopi – w Cyfrowej Bibliotece Narodowej Polona.
• Władysław Reymont, Ziemia obiecana (tom I i tom II) – w Cyfrowej Bibliotece Narodowej Polona.
• Utwory Władysława Reymonta w serwisie Wolne Lektury
• Wywiad z W. Reymontem z 1913