Uruk

Pierwsze prace wykopaliskowe w Uruk przeprowadził William Loftus w połowie XIX w. W 1912 roku Robert Koldewey, działając z ramienia Niemieckiego Towarzystwa Orientalnego(inne języki) (niem. Deutsche Orient-Gesellschaft), powierzył kierownictwo prac w Uruk Juliusowi Jordanowi(inne języki), który wcześniej pracował z nim w Babilonie i z Walterem Andrae w Aszur. Tylko jedną kampanię wykopaliskową zdążono zakończyć przed wybuchem I wojny światowej. Prace podjęto ponownie w 1928 roku i do wybuchu II wojny światowej przeprowadzono 11 kampanii wykopaliskowych. Kierownikami prac byli Jordan, A. Nöldeke, E. Heinrich i H.J. Lenzen. Wykopaliska ponownie wznowiono w 1953 roku. W latach 1953–67 kierował nimi Lenzen, w latach 1967-77 H.J. Schmidt, a od 1980 roku R.M. Boehmer^[2].

Stanowisko Warka zasiedlone było od końca V tys. p.n.e. do czasów arabskiej inwazji w VII w. n.e.^[4] Gdy zostało ono zasiedlone, Eufrat i Tygrys nie łączyły się jeszcze ze sobą, jak ma to miejsce współcześnie (wpadają do Zatoki Perskiej jako jedna rzeka – Szatt al-Arab), a wybrzeże Zatoki Perskiej leżało ok. 80 km bardziej na pn-zach. niż obecnie. Samo zaś stanowisko znajdowało się na obszarze dobrze nawodnionym, bagnistym, zalewowym^[2].

Najwcześniejsze warstwy na stanowisku Warka nie zostały dokładnie przebadane, głównie z powodu wysokiego poziomu wód gruntowych. Najstarsze odkryte ślady zasiedlenia pochodzą z późnej fazy okresu Ubajd (koniec V tys. p.n.e.). Na obszarze dzielnicy E-ana odkryto pozostałości struktur z cegieł mułowych pochodzących z tego okresu. Odnaleziono też charakterystyczną dla tego okresu malowaną ceramikę i narzędzia z wypalonej gliny^[6].

Stanowisko pierwotnie składało się z dwóch osiedli, Kulaby i Uruk, otaczających dwa sanktuaria, jedno poświęcone męskiemu bóstwu Anu, a drugie – żeńskiemu bóstwu Inana^[6]. Kulaba leżała w obszarze późniejszej dzielnicy ziguratu boga Anu, a Uruk bardziej na wschód, w obszarze późniejszej dzielnicy E-ana^[2]. Najpóźniej w czasie trwania okresu Uruk oba osiedla połączyły się, tworząc miasto Uruk^[2].

Dominacja Uruk nad innymi miastami zaczęła się już w okresie Uruk, nazwanym od tego miasta. W czasie tego liczącego tysiąc lat okresu, w IV tys. p.n.e., Uruk stało się najważniejszym miastem-państwem oraz centrum handlowym, kultowym i administracyjnym w całej południowej Mezopotamii^[6].

Pod względem architektonicznym okres Uruk znany jest w Uruk najlepiej z serii monumentalnych budowli o charakterze kultowym lub administracyjnym, odkrytych na obszarze dwóch centrów kultowych – w dzielnicy E-ana i w dzielnicy z ziguratem boga Anu^[2]. Do najstarszych z nich należą świątynia wapienna (ang. the Limestone Temple), kamienny budynek (ang. the Stone Building, niem. Steingebäude) i świątynia kamiennych stożków (ang. the Stone Cone Temple, niem. Steinstifttempel), pochodzące z warstwy Uruk V i datowane na ok. 3600 p.n.e.^[2] Wiele nowych monumentalnych budowli wzniesiono w późnej fazie okresu Uruk (warstwa Uruk IV), pod koniec IV tys. p.n.e., m.in. budynek Riemchen, budowle A – E, czy wielki dziedziniec (niem. Großer Hof). Do ich dekoracji użyto tysięcy malowanych stożków glinianych, przymocowanych do ścian tak, by ich pomalowane na różne kolory główki tworzyły wzór (tzw. mozaika sztyftowa)^[6].

W tym okresie Uruk było główną siłą ekonomiczną i polityczną w regionie, której wpływy sięgały północnej Syrii na zachodzie i Iranu na wschodzie. To w tym kontekście wynaleziono pierwszy na świecie system pisma, tzw. protoklinowe pismo piktograficzne, używane w Uruk pod koniec IV tys. p.n.e. (warstwa Uruk IV), by następnie rozprzestrzenić się na obszarze całej Mezopotamii, ewoluując później w pismo klinowe^[7][6]. Późny okres Uruk kończy się okresem Dżemdet Nasr, który reprezentowany jest w Uruk przez warstwę III^[7].

W okresie wczesnodynastycznym (ok. 3000–2350 p.n.e.) Uruk utrzymało dominującą pozycję. Pierwsza faza tego okresu (ED I) była jednak czasem radykalnych zmian. Uruk – jak świadczą liczne znaleziska – wciąż się rozwijało, zwiększając liczbę mieszkańców. W tym czasie wzniesiony został – w późniejszej tradycji przypisywany Gilgameszowi – nowy mur miejski z cegły mułowej o długości ok. 10 km. Pozostałości tego muru są wciąż widoczne. Odsłonięto niewiele budowli z tego okresu, głównie domy mieszkalne. Wydaje się, że w okresie ED II liczba mieszkańców obniżyła się i zasiedlona była tylko zachodnia część miasta. Pod koniec fazy ED III, w 2 połowie III tys. p.n.e., władca Uruk Lugalzagesi podbił całą południową Mezopotamię, co dało mu środki do rozpoczęcia wielkiego programu budowlanego w Uruk (tzw. Stampflehmgebäude w E-anie, z którego dotychczas jedynie fundamenty zostały odkryte, oraz duży taras w północnej części miasta są przypisywane właśnie jemu)^[8]. Wydaje się, że oba projekty nie zostały ukończone, najprawdopodobniej dlatego, że władca ten został pokonany przez Sargona Wielkiego, założyciela dynastii akadyjskiej^[6]. Po zwycięstwie Sargon rozkazał zniszczyć mury Uruk^[9]. W swej nowej stolicy Agade, w dzielnicy Ulmasz, wzniósł świątynię bogini Isztar, przez co Uruk jako ośrodek kultu Isztar bardzo stracił w tym czasie na znaczeniu. Monumentalne konstrukcje Lugalzagesiego zostały porzucone. Nieliczne znaleziska z tego okresu wskazują, że nastąpił wyraźny spadek liczby mieszkańców, którzy jak się wydaje zamieszkiwali jedynie północną część miasta^[9].

Północna część miasta pozostała zamieszkana w następnym okresie – okresie nowosumeryjskim. Po krótkim okresie niezależności, kiedy Utuhengal z Uruk rządził Sumerem, miasto stało się częścią królestwa władców z III dynastii z Ur. Ur-Nammu, pierwszy król tej dynastii, rozpoczął intensywne prace budowlane w Uruk, głównie w E-ana, świętej dzielnicy bogini Isztar. W tym czasie wzniesiony został zigurat^[9]. Po upadku państwa III dynastii z Ur (ok. 2000 rok p.n.e.), Uruk włączone zostało najpierw do królestwa z Isin, a następnie do królestwa z Larsy^[10] . W połowie XIX w. p.n.e. pochodzący z Uruk Sin-kaszid uniezależnił miasto od Larsy i założył w nim rodzimą dynastię królewską^[10] . Jego panowanie (ok. 1864–1833 p.n.e.) było okresem ożywionej działalności budowlanej w mieście – wzniesiony został nowy pałac oraz świątynie różnych bóstw (w tym świątynia poświęcona bogini Inanie/Isztar)^[10] . Za rządów nowej dynastii Uruk stało się stolicą małego królestwa, obejmującego sąsiednie miasta Durum, Bit-Szu-Sin, Nasarum i Usarpara^[10] . Królestwo to pozostawało w sojuszu z królestwem Babilonu, rządzonym przez władców z dynastii starobabilońskiej^[10] . Nie uchroniło to jednak Uruk przed najazdem Rim-Sina I z Larsy, który ok. 1802 r. p.n.e. zdobył i podporządkował sobie miasto, które we władaniu Larsy pozostawało do 1763 r. p.n.e., kiedy została ona pokonana przez Hammurabiego z Babilonu, a Uruk przeszło pod panowanie władców babilońskich^[10] . Za rządów Samsu-iluny, syna i następcy Hammurabiego, Uruk wraz z wieloma innymi miastami południowej Babilonii zbuntowało się^[10] . Rebelię udało się stłumić – Samsu-iluna zdobył Uruk i rozkazał zburzenie jego murów^[10] . Wkrótce miasto wyludniło się i zostało opuszczone (nie odkryto żadnych znalezisk z drugiej połowy okresu starobabilońskiego i początku okresu kasyckiego)^[9].

Ślady zasiedlenia w Uruk zaczynają pojawiać się ponownie 250–300 lat później (ok. 1450 r. p.n.e.). Kasycki władca Kara-indasz wzniósł małą świątynię poświęconą Inanie we wschodniej części obszaru z ziguratem. W niszach w ścianach świątyni umieszczone zostały wykonane z modelowanych cegieł przedstawienia górskich bóstw i bogiń. Wydaje się, że zamieszkana była wówczas jedynie południowa część miasta. Ślady zasiedlenia z okresu panowania II dynastii z Isin odkryto jedynie na obszarze E-any. W 1 połowie I tys. p.n.e. ponownie rozpoczęły się intensywne prace budowlane w E-ana, prowadzone zarówno przez władców nowoasyryjskich, jak i nowobabilońskich (np. Sargon II wzniósł nowy mur temenosu wokół dzielnicy z ziguratem i odnowił sam zigurat)^[10] [9].

Okres panowania Achemenidów był kontynuacją późnobabilońskiej kultury, która w okresie panowania Seleukidów rozkwitła ponownie pomimo wpływów hellenistycznych, nim przestała istnieć w okresie partyjskim. Wydaje się, że za panowania Seleukidów miastem Uruk rządziło trzech władców. Imię pierwszego nie jest znane, pozostali nosili babilońsko-greckie imiona: Anu-uballit Nikarchos i Anu-uballit Kefalon. Odbudowa ziguratu w E-anie i olbrzymiego ceglanego tarasu (210 × 200 m.) we wschodniej części miasta są przypisywane pierwszemu władcy. Dwóch kolejnych władców wzniosło dwa wielkie kompleksy świątynne: jeden dla Isztar zwany E-eszgal (205 × 198 m.), a drugi dla Anu i Antu zwany Bit resz (213 × 167 m.). Na północ od Uruk znajdują się trzy tumulusy, które mogą zawierać groby trzech wspomnianych władców. Po podbiciu Mezopotamii przez Partów Uruk popadł w zapomnienie, gdy babilońska kultura powoli zanikła. Ostatnia znana tabliczka zapisana pismem klinowym w babilońskim języku znaleziona w Uruk pochodzi z 108 roku p.n.e. Wielkie świątynie okresu seleukidzkiego popadły w ruinę. Na miejscu Bit resz powstała niewielka świątynia, w której odkryto inskrypcje w języku greckim, wzniesiona przez kupców z regionu Mosulu i poświęcona nieznanemu bliżej bogu Gareusowi. Po okresie partyjskim nastąpił okres sasanidzki, którego ślady, głównie w postaci monet, odkryto w południowej części miasta. Znaleziska te urywają się w IV w. n.e. Do opuszczenia miasta przez ostatnich mieszkańców przyczyniło się najprawdopodobniej przesunięcie koryta Eufratu bardziej na zachód^[11].

• R.M.R.M. Boehmer R.M.R.M., Uruk-Warka, [w:] Eric M.E.M. Meyers (red.), The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, vol. V, New York – Oxford: Oxford University Press, 1997, s. 294–298  (ang.).
• Uruk, [w:] PiotrP. Bienkowski PiotrP., AlanA. Millard AlanA. (red.), Dictionary of the Ancient Near East, London: British Museum Press, 2000, s. 312–313  (ang.).
• Uruk, [w:] TrevorT. Bryce TrevorT., The Routledge Handbook of the Peoples and Places of Ancient Western Asia, Routledge 2013, s. 754–756  (ang.).