Wikipedia

Ulica Zielna w Warszawie

ulica w Warszawie

Ulica Zielna – ulica w dzielnicy Śródmieście w Warszawie.

Ulica Zielna w Warszawie
Śródmieście Północne
Ilustracja
Ulica Zielna, widok od PASTY- w kierunku ulicy Królewskiej (2023)
Państwo

 Polska

Miejscowość

Warszawa

Przebieg
ul. Królewska
ul. Próżna
ul. Bagno
Położenie na mapie Warszawy
Mapa konturowa Warszawy, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Ulica Zielna w Warszawie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Ulica Zielna w Warszawie”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Ulica Zielna w Warszawie”
Ziemia52°14′10,7″N 21°00′23,6″E/52,236300 21,006564
Multimedia w Wikimedia Commons
Ulica Zielna przy ulicy Próżnej (widok w kierunku południowym) ok. 1910 roku
Zniszczona zabudowa północnego odcinka ulicy (po prawej) w 1946 roku, widok znad skrzyżowania ulic Marszałkowskiej i Królewskiej
Zabudowa ulicy między ulicami Bagno i Próżną w 2024 roku. Od lewej: kompleks Centrum Zielna (nowy biurowiec i pierwszy budynek PAST-y), drugi budynek PAST-y i biurowiec Zielna Point

Opis

edytuj

Późniejsza ulica Zielna była pierwotnie jedną z ulic wytyczonych na terenie utworzonej w 1757 roku jurydyki Bielino[1]. Została przeprowadzona od ulicy Próżnej (wyznaczającej północną granicę Bielina i nazywanej w tamtym czasie ulicą Ogrodową)[2] na południe[3]. Przy ulicy (pod numerem 23) znajdował się ratusz jurydyki[4][5]. Około 1770 roku ulica została przedłużona do ulicy Chmielnej[3].

Ulica biegła wśród ogrodów, stąd oficjalnie nadana w 1770 roku nazwa ulica Zielna i funkcjonująca nazwa oboczna − ulica Zielona[6][7][a]. W tym czasie była zabudowana 5 domami murowanymi i 23 drewnianymi[3]. Działały tam również destylarnia i kuźnia[3].

W latach 20. XIX wieku na posesji Fiszela Machonbauma (numery 29 i 31) wzniesiono drewnianą synagogę[8][9]. Po raz ostatni została wymieniona w spisie synagog z 1869 roku, a na posesji, na której się znajdowała, powstały dwie kamienice[9].

W latach 50. i 60. XIX ulica została zabudowana kamienicami[10]. Krótko po 1870 roku została przebita od ulicy Próżnej do ulicy Królewskiej[11]. Ten, początkowo prywatny (przejęty później przez miasto), odcinek ulicy nosił nazwę ulicy Nowo−Zielnej[12]. W latach 1874–1875 obie jego strony również zostały zabudowane[13].

W 1874 roku w wyniku wielkiego pożaru, który wybuchł w rejonie ulic Chmielnej, Złotej i Siennej[14], spłonął kwartał drewnianej zabudowy znajdującej się między ulicami Wielką i Zielną[15].

W 1904 roku pod numerem 37 oddano do użytku budynek Towarzystwa Akcyjnego Telefonów „Cedergren” z nowoczesną centralą telefoniczną opartą na technologii Larsa M. Ericssona[16]. W związku z szybkim rozwojem sieci telefonicznej w Warszawie[17] na sąsiedniej działce (nr 39) w 1910 roku[18] przedsiębiorstwo zakończyło budowę pierwszego w Warszawie wysokościowca[19], w którym umieszczono rozbudowaną centralę[16]. Po utworzeniu w 1922 roku Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej (PAST), do której wniesiono aktywa „Cedergrenu”, oba budynki zaczęły być nazywane PAST-ą[20].

W okresie międzywojennym przy ulicy działały dwie prywatne żeńskie szkoły średnie: Gimnazjum Żeńskie im. Leonii Rudzkiej (nr 13) i Gimnazjum Żeńskie Leona Okręta i Antoniego Paprockiego (nr 27)[21]. W 1929 roku z gmachu Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego przy ulicy Kredytowej 1 do zaadaptowanego budynku Związku Pracowników Handlowych i Biurowych (nr 25) przeniesiono siedzibę Polskiego Radia[22]. Mieszczący m.in. pięć studiów radiowych, bibliotekę muzyczną i aplifikatornię budynek pełnił funkcję stołecznej rozgłośni do kapitulacji miasta w 1939 roku[23].

Zabudowa ulicy ucierpiała w wyniku niemieckich bombardowań podczas obrony Warszawy we wrześniu 1939 roku[24][25], m.in. spalone zostały budynki znajdujące się między ulicami Zielną, Królewską, Marszałkowską i Próżną[26].

Od listopada 1940 roku[27][28] do marca 1941 roku na tyłach posesji po nieparzystej (zachodniej) stronie ulicy biegła granica warszawskiego getta[29][28]. W dzielnicy zamkniętej znalazły się również budynki w południowo-zachodnim narożniku ulic Zielnej i Próżnej[28]. W marcu 1941 roku na rozkaz Niemców granica getta została przesunięta na środek ulicy Bagno[28][29].

5 czerwca 1944 roku na ulicy doszło do potyczki między grupą bojową z kompanii „Czwartaków” Gwardii Ludowej, podążającą na akcję w kierunku ulicy Elektoralnej, a grupą żandarmów i żołnierzy niemieckich[30].

Północny odcinek ulicy był terenem zaciętych walk w czasie powstania warszawskiego[31]. 1 sierpnia 1944 roku powstańcy z batalionu „Kiliński” podjęli pierwszą, nieudaną próbę zdobycia PAST-y, będącej ważnym węzłem łączności niemieckiej na zapleczu frontu wschodniego[32]. Ataki ponawiano m.in. 3, 4, 5 i 6 sierpnia[33]. Ulicę przegrodziło kilka powstańczych barykad, m.in. przy ulicach Próżnej, Siennej i Złotej[34]. Były one niszczone przez niemieckie czołgi dostarczające do 13 sierpnia załodze PAST-y broń, amunicję, żywność i medykamenty[33]. Pomimo zaciekłej obrony powstańcy zdobyli budynek 20 sierpnia 1944 roku i utrzymali go do kapitulacji powstania[32].

W czasie i po powstaniu zabudowa ulicy została prawie całkowicie zniszczona przez Niemców[35]. W 1948 roku wzdłuż ulicy wybudowano tor kolejowy i rozpoczęto wywożenie gruzu z tej części miasta[36][37].

W 1952 roku w związku z budową Pałacu Kultury i Nauki zlikwidowano odcinek ulicy na południe od ulicy Świętokrzyskiej[3], rozbierając wszystkie relikty przedwojennej zabudowy[35][38]. W jego miejscu powstały plac Defilad i park Świętokrzyski[39][35], a w 1955 roku na dawnym skrzyżowaniu z ulicą Chmielną wmurowano tablicę pamiątkową z napisem Tu było skrzyżowanie ulic Chmielnej i Zielnej[40]. Wlot zachowanego północnego odcinka w ulicę Świętokrzyską odcięto chodnikiem, co ograniczyło na ulicy Zielnej ruch kołowy[35]. Z przedwojennej, zwartej obustronnej zabudowy[41] zachowano kompleks PAST-y i pałac Janaszów[35][38] (w 1965 roku wpisane do rejestru zabytków)[42].

W latach 50.[43] po parzystej (wschodniej) stronie ulicy, frontem do ulicy Marszałkowskiej, wzniesiono dwa rzędy parterowych pawilonów handlowych[44][35]. Część z nich została rozebrana pod koniec lat 90. w związku z budową stacji metra Świętokrzyska (kolidowały z północnym wejściem na stację)[45][41]. Ostatni pawilon został zburzony w 2019 roku[45].

W latach 1962–1967 między placem Grzybowskim i ulicami: Królewską, Zielną oraz Świętokrzyską zbudowano osiedle Grzybów[46].

W 1998 roku przy skrzyżowaniu z ulicą Próżną oddano do użytku biurowiec Zielna Point, a w 2005 roku ukończono budowę kompleksu biurowego Centrum Zielna, składającego się z trzech budynków[47][48]. Jednym z nich był pierwszy budynek PAST-y (nr 37), w którym odtworzono zniszczoną w czasie II wojny światowej najwyższą kondygnację[47]. W podcieniu parteru przylegającego do niego nowego biurowca ujęto wylot ulicy Bagno[47]. W tym samym roku skwerowi u zbiegu ulic Zielnej i Świętokrzyskiej nadano imię mjra Bolesława Kontryma „Żmudzina”[49].

Ważniejsze obiekty

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Według Franciszka Sobieszczańskiego nadana nazwa ma związek z tym, że ulica odznaczała się licznie rosnącym na niej zielem. Zob. Franciszek Maksymilian Sobieszczański: Warszawa. Wybór publikacji. T. 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1967, s. 433.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Maria Bogucka, Maria Kwiatkowska, Marek Kwiatkowski, Władysław Tomkiewicz, Andrzej Zahorski: Warszawa w latach 1526–1795. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 302−303. ISBN 83-01-03323-1.
  2. ↑ Jarosław Zieliński: Marszałkowska, róg Świętokrzyskiej i okolice. Warszawa: EKBIN Studio PR, 2014, s. 18. ISBN 978-83-929745-5-0.
  3. ↑ a b c d e Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 1018. ISBN 83-01-08836-2.
  4. ↑ Tymoteusz Sawicki. Jurydyki i ratusze Warszawy. „Kronika Warszawy”. Zeszyt 11, s. 6, 1925. 
  5. ��� Eugeniusz Szwankowski: Warszawa. Rozwój urbanistyczny i architektoniczny. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Techniczne, 1952, s. 113.
  6. ↑ Kwiryna Handke: Słownik nazewnictwa Warszawy. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, 1998, s. 230. ISBN 83-86619-97X.
  7. ↑ Kwiryna Handke: Dzieje Warszawy nazwami pisane. Warszawa: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, 2011, s. 195. ISBN 978-83-62189-08-3.
  8. ↑ Jarosław Zieliński: Warszawskie synagogi: na tropie tajemnic. Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy, 2020, s. 104. ISBN 978-83-7729-288-4.
  9. ↑ a b Eleonora Bergman: „Nie masz bóżnicy powszechnej”. Synagogi i domy modlitwy w Warszawie od końca XVIII do początku XXI wieku. Warszawa: Wydawnictwo DIG, 2007, s. 262. ISBN 978-83-7181-391-7.
  10. ↑ Jarosław Zieliński: Marszałkowska, róg Świętokrzyskiej i okolice. Warszawa: EKBIN Studio PR, 2014, s. 39. ISBN 978-83-929745-5-0.
  11. ↑ Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 8. Plac Krasińskich–Kwiatowa. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2002, s. 84. ISBN 83-88372-20-3.
  12. ↑ Ilustrowany przewodnik po Warszawie wraz z treściwym opisem okolic miasta (wydanie I na podstawie wydania z 1893 roku). Warszawa: Wydawnictwo Ciekawe Miejsca.net, 2012, s. 177. ISBN 978-83-928349-8-4.
  13. ↑ Tomasz Markiewicz: Powrót miasta. Zielna 37 i okolice – wczoraj, dziś, jutro. Warszawa: Dom Spotkań z Historią i Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej, 2006, s. 6. ISBN 83-924867-0-6.
  14. ↑ Wojciech Jabłonowski: Warszawska Straż Ogniowa (1936−1939). Warszawa: Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej, 2001, s. 48. ISBN 83-903916-5-1.
  15. ↑ Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 2 Canaletta–Długosza. Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 1995, s. 55. ISBN 83-9066291-4.
  16. ↑ a b Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 883. ISBN 83-01-08836-2.
  17. ↑ Robert Marcinkowski: Ilustrowany Atlas Dawnej Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Oliwka, 2013, s. 125. ISBN 978-83-931203-1-4.
  18. ↑ Jarosław Zieliński: Marszałkowska, róg Świętokrzyskiej i okolice. Warszawa: EKBIN Studio PR, 2014, s. 66. ISBN 978-83-929745-5-0.
  19. ↑ Karol Mórawski, Wiesław Głębocki: Bedeker warszawski. W 400-lecie stołeczności Warszawy. Warszawa: Iskry, 1996, s. 266. ISBN 83-207-1525-3.
  20. ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 622. ISBN 83-01-08836-2.
  21. ↑ Lech Królikowski: Szkolnictwo dawnej Warszawy. Warszawa: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, 2008, s. 632. ISBN 978-83-88477-81-2.
  22. ↑ Maciej Józef Kwiatkowski: „Tu Polskie Radio Warszawa...”. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1980, s. 142. ISBN 83-06-00190-7.
  23. ↑ Maciej Józef Kwiatkowski: „Tu Polskie Radio Warszawa...”. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1980, s. 143. ISBN 83-06-00190-7.
  24. ↑ Maciej Józef Kwiatkowski: Wrzesień 1939 w warszawskiej rozgłośni Polskiego Radia. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1984, s. 280–281. ISBN 83-06-00978-9.
  25. ↑ Jarosław Zieliński: Marszałkowska, róg Świętokrzyskiej i okolice. Warszawa: EKBIN Studio PR, 2014, s. 96. ISBN 978-83-929745-5-0.
  26. ↑ Ludwik Landau: Kronika lat wojny i okupacji. Tom I wrzesień 1939−listopad 1940. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962, s. 18−19.
  27. ↑ Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013, s. 93. ISBN 978-83-63444-27-3.
  28. ↑ a b c d Paweł E. Weszpiński: Mapa nr 1. Getto warszawskie. Granice przed wielką akcją likwidacyjną. [w:] Barbara Engelking, Jacek Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013. ISBN 978-83-63444-27-3.
  29. ↑ a b Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013, s. 97. ISBN 978-83-63444-27-3.
  30. ↑ Tomasz Strzembosz: Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939–1944. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1983, s. 500–501. ISBN 83-06-00717-4.
  31. ↑ Piotr Rozwadowski (red. nauk.): Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego. Tom 1. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona i Fundacja „Warszawa Walczy 1939–1945”, 2005, s. 451–453. ISBN 83-11-09261-3.
  32. ↑ a b Krzysztof Komorowski (red.): Warszawa walczy 1939–1945. Leksykon. Warszawa: Fundacja Polska Walczy i Wydawnictwo Bellona, 2015, s. 575. ISBN 978-83-1113474-4.
  33. ↑ a b Piotr Rozwadowski (red. nauk.): Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego. Tom 1. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona i Fundacja „Warszawa Walczy 1939–1945”, 2005, s. 451. ISBN 83-11-09261-3.
  34. ↑ Romuald Śreniawa-Szypiowski (oprac.): Barykady powstania warszawskiego 1944. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993, s. 217, 2918, 226. ISBN 83-01-10928-9.
  35. ↑ a b c d e f Krystyna Bader-Krzyżakowa. Zielna. „Stolica”. 37(1760), s. 5, 13 września 1981. 
  36. ↑ Kolej w mieście. „Życie Warszawy”, s. 3, 5 maja 1948. 
  37. ↑ Marszałkowska. Nowoczesny rynek stolicy. „Stolica”, s. 6, 11 lipca 1948. 
  38. ↑ a b Robert Marcinkowski: Ilustrowany Atlas Dawnej Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Oliwka, 2013, s. 48. ISBN 978-83-931203-1-4.
  39. ↑ Jerzy Kasprzycki: Korzenie miasta. Tom II Śródmieście Północne. Warszawa: Wydawnictwo Veda, 2004, s. 47. ISBN 83-85584-50-1.
  40. ↑ Stanisław Ciepłowski: Wpisane w kamień i spiż. Inskrypcje pamiątkowe w Warszawie XVII–XX w.. Warszawa: Argraf, 2004, s. 56. ISBN 83-912463-4-5.
  41. ↑ a b Jarosław Zieliński: Marszałkowska, róg Świętokrzyskiej i okolice. Warszawa: EKBIN Studio PR, 2014, s. 151. ISBN 978-83-929745-5-0.
  42. ↑ Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (księga A) − na 30 czerwca 2024 roku. Woj. mazowieckie (Warszawa). [w:] Narodowy Instytut Dziedzictwa [on-line]. nid.pl. s. 58, 58. [dostęp 2024-08-22].
  43. ↑ Płomienie nad Marszałkowską. Dwukrotny pożar przy pawilonach handlowych. „Życie Warszawy”, s. 1, 17 grudnia 1957. 
  44. ↑ Jarosław Zieliński: Marszałkowska, róg Świętokrzyskiej i okolice. Warszawa: EKBIN Studio PR, 2014, s. 150–151. ISBN 978-83-929745-5-0.
  45. ↑ a b Michał Wojtczuk: W tym miejscu powstanie nowy ratusz Warszawy? Właśnie zburzono ostatni pawilon na działce w centrum miasta. warszawa.wyborcza.pl, 5 lutego 2019. [dostęp 2024-07-27].
  46. ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 233. ISBN 83-01-08836-2.
  47. ↑ a b c Jarosław Zieliński: Marszałkowska, róg Świętokrzyskiej i okolice. Warszawa: EKBIN Studio PR, 2014, s. 155. ISBN 978-83-929745-5-0.
  48. ↑ Centrum Zielna A. biurowce.net. [dostęp 2024-08-20].
  49. ↑ Uchwała Nr LVI/1604/2005 Rady miasta stołecznego Warszawy z dnia 11 lipca 2005 roku w sprawie nadania nazwy skwerowi w Dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy. „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego”. nr 183, poz. 5878, 9 sierpnia 2005. 

Linki zewnętrze

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ulica_Zielna_w_Warszawie&oldid=75478260”