Ulica Józefowska w Katowicach

Ulica bierze swój początek na terenach przemysłowych^[1] zlokalizowanych na południe od józefowskiego cmentarza. Ulica Józefowska kieruje się w początkowym biegu w kierunku północnym. Łączy się najpierw z ulicą Słoneczną z obydwu stron drogi, dalej omija m.in. józefowski cmentarz oraz XIV Liceum Ogólnokształcące im. mjr. H. Sucharskiego, po czym kolejno krzyżuje się z ulicami: Rysia (po prawej stronie), Szczecińską (po lewej) i prof. J. Mikusińskiego (po lewej), mijając wcześniej Filię Szkoły Podstawowej nr 17 im. Tadeusza Kościuszki. Za tym ostatnim skrzyżowaniem na wysokości Grupy Fasing zmienia swój kierunek na północno-zachodni^[2].

Do Oddziału Katowickiego Centrum Onkologii przecina kolejno ulice: Gnieźnieńską, Strażacką, ks. J. Rzymełki, M. Karłowicza i Bytomską. W dalszym biegu aż do końca ulicy (skrzyżowanie z ulicą Bytkowską w rejonie kolonii Agnieszka) omija domy tzw. kolonii wojewódzkiej, przecinając po drodze pięć ulic: E. Plater, Oświęcimską, Jodłową, Promienną i Walecznych^[2].

Początki osadnictwa wzdłuż obecnej ulicy Józefowskiej wiążą się z działalnością proboszcza parafii w Chorzowie (Starym) – księdzem Józefem Bederem, który na zakupionym gruncie w 1826 roku założył nową osadę, nazwaną od jego imienia Józefowcem^[3]. Przy powstaniu osady początkowo wyznaczono w rejonie obecnej dzielnicy 30 miejsc pod budowę nowych domów, ale osada ta zaczęła się szybko rozwijać. Budynki zaczęto budować przy potoku płynącym z północy na południe, będący dopływem Rawy. Równolegle do niej powstała droga, stanowiąca początek obecnej ulicy Józefowskiej^[1].

Według mapy z 1827 roku zabudowa chłopska koncentrowała się wówczas na odcinku od obecnego skrzyżowania z ulicą Słoneczną do ulicy Bytkowskiej, po wschodniej stronie drogi. Na mapie tej zaznaczono 34 budynki. W połowie XIX wieku budowano głównie budynki drewniane, a pod koniec XIX wieku zaczęto wznosić obiekty ceglane, głównie dla mieszkańców pobliskich zakładów przemysłowych^[1]. W latach 1875–1894 funkcjonowała gmina Józefowiec, której granica biegła wzdłuż obecnej ulicy Józefowskiej, dzieląc osadę na dwie części po obydwu stronach drogi. Dnia 1 kwietnia 1894 roku Józefowiec włączono do gminy Dąb^[4].

Po przyłączeniu Józefowca wraz z obszarem dzisiejszej ulicy Józefowskiej do gminy Dąb, nastąpił dalszy rozwój osady. Z ulicy Józefowskiej wytyczono poprzeczne do niej ulice: Rysia, Gnieźnieńską i M. Karłowicza, a na przełomie XIX i XX wieku dzisiejszą ulicę Modelarską^[3]. W tym samym okresie, pod dzisiejszym numerem 119 wzniesiono szpital hutniczy dla pracowników huty „Hohenlohe”^[5]. W latach 90. XIX wieku powstała restauracja Geislera przy obecnej ulicy Józefowskiej 40 – obecnie hala sportowa^[1]. W 1901 roku na rogu dzisiejszych ulic Józefowskiej i Szczecińskiej wzniesiono budynek szkoły powszechnej, którego projektantem był architekt Eugen Vogt^[6].

W 1904 roku na obecnym ciągu ulicy Józefowskiej nadano dwie nazwy: odcinek na południe od skrzyżowania z ulicą Bytomską^[1] nosił nazwę Josef Beder Strasse, natomiast północna część ulicy nosiła nazwę Lazarettstrasse^[7] – nazwa ta nawiązuje do pobliskiego szpitala hutniczego^[1]. W latach 1907–1909 drogę wybrukowano^[8]. W latach 1922–1939 ulica w południowej części nosiła imię Józefa Bedera^[9] (ksiądz Józef Beder był dziekanem bytomskim, inspektorem szkolnym oraz proboszczem z parafii w Dębie; na jego cześć wprowadzono nazwy części Katowic: Józefowiec oraz Bederowiec^[10]), a przed 1937 rokiem zmieniono nazwę na ulicę Peowiaków, natomiast północna część została nazwana ulicą Szpitalną, a po 1930 roku zmieniono nazwę na ulicę Michała Grażyńskiego^[7]. W początkach lat trzydziestych XX wieku pomiędzy ulicą Bytomską a ulicą Józefowską wybudowano kolonię tzw. domków wojewódzkich wraz z ogródkami dla urzędników administracji państwowej^[10].

W okresie niemieckiej okupacji Polski w latach 1939–1945 ulicę Peowiaków przemianowano na Josef Beder Strasse^[11], natomiast ulicę M. Grażyńskiego na Schlageterstrasse^[7]. Obszar obecnej ulicy Józefowskiej została przyłączony do Katowic w 1951 roku^[12]. W czasach Polski Ludowej część drogi od skrzyżowania z ulicą Bytomską do skrzyżowania z ulicą Bytkowską (ówczesna ulica Mariana Buczka)^[13] po 1945 roku początkowo nosiła nazwę Michała Grażyńskiego, potem Peowiaków, natomiast po 1947 roku przemianowano na ulicę PKWN. Pozostała, południowa część obecnej ulicy Józefowskiej w 1945 roku nosiła odpowiednio nazwę: ulica Peowiaków i ulica Oświęcimska, w 1946 roku przemianowano na ulicę Powstańców, a w 1951 roku na obecną nazwę – ulica Józefowska^[7].

W 1946 roku dom przy obecnej ulicy Józefowskiej 108 został przekazany siostrom ze Zgromadzenia Córek Bożej Miłości, po czym przeniosły się najpierw na ulicę Strażacką, a potem na ulicę Bytomską 15, gdzie mieszkają do dziś. Do 1971 roku proboszczowie z józefowskiej parafii św. Józefa Robotnika mieszkali przy ulicy Józefowskiej 30 – wówczas to oddano do użytku budynek probostwa^[1]. W latach sześćdziesiątych XX wieku w rejonie ulic: Szczecińskiej, prof. J. Mikusińskiego, Józefowskiej, Bytomskiej, L. Waryńskiego, Jesionowej i Owocowej wybudowano osiedle, złożone z bloków mieszkalnych^[14]. Do lat 70. XX w. w rejonie ulicy Józefowskiej 102 istniał betonowy basen^[15].

W 1991 roku rozpoczęło się przewożenie archiwaliów Archiwum Państwowego w Katowicach na tereny mieszczące się w Józefowcu przy ulicy Józefowskiej 104, a przeniesionej do Gliwic, filii Ośrodka Szkolenia Specjalistów Wojsk Radiotechnicznych z Chorzowa (JW 3150). W marcu 1991 roku Archiwum Państwowe oficjalnie przejęło byłe koszary o obszarze 6 ha wraz z budynkami o powierzchni ok. 10 000 m²^[16]. W tym samym roku, na mocy uchwały z 25 marca ówczesną ulicę PKWN włączono do ulicy Józefowskiej^[1]. W 2005 roku zmodernizowano nawierzchnię ulicy Józefowskiej wraz z chodnikami i zatokami autobusowymi. Ponowną modernizację przeprowadzono w 2016 roku^[1]. Istniejącą w latach 1964–2016 ulicę Energetyków włączono w 2016 roku do ulicy Józefowskiej^[1].

Ulica Józefowska jest drogą publiczną o przekroju jednojezdniowym^[5]. W najszerszym miejscu jezdnia ma 9 m szerokości, a chodnik 7 m, natomiast w najwęższym odpowiednio 6 i 1,5 m^[17]. Jest ona drogą powiatową, klasyfikowaną jako droga zbiorcza (droga klasy Z)^[18]. Na całej swojej długości przebiega przez obszar dzielnicy Wełnowiec-Józefowiec w Katowicach^[2]. Długość ulicy Józefowskiej wynosi 1624 m, a jej powierzchnia 11818,5 m²^[19]. Jest ona w administracji Miejskiego Zarządu Ulic i Mostów w Katowicach^[20]. W systemie TERYT ulica widnieje pod numerem 07634^[21].

Numeracja domów położonych przy ulicy Józefowskiej zaczyna się od strony południowej. Po lewej stronie ulicy numeracja jest parzysta, zaś po prawej nieparzysta^[2]. Dla numerów 2-66 (parzyste) i 5-39 (nieparzyste) kod pocztowy to 40-144, natomiast dla numerów 68-158 (parzyste) i 81-145 (nieparzyste) to 40-145^[22]. 31 grudnia 2014 roku przy ulicy były zameldowane 2753 osoby^[17].

Ulicą kursują linie autobusowe Zarządu Transportu Metropolitalnego (ZTM). Przy ulicy znajdują się trzy przystanki autobusowe: Kolonia Agnieszki Promienna, Józefowiec Szpital i Józefowiec Szczecińska. Z przystanku Józefowiec Szczecińska, według stanu z kwietnia 2021 roku, kursowało pięć linii autobusowych, w tym jedna nocna. Łączyły one z częścią dzielnic Katowic (w tym ze Śródmieściem, Bogucicami, Giszowcem, Koszutką, Janowem-Nikiszowcem, osiedlem W. Witosa czy Zawodziem) oraz dwoma miastami: z Piekarami Śląskimi i Siemianowicami Śląskimi^[23]. Przy ulicy Józefowskiej, na skrzyżowania z ulicą Bytomską znajduje się stacja rowerów miejskich Metrorower nr 27175^[24].

Wzdłuż ulicy Józefowskiej, na dwóch przejściach na pieszych znajduje się sygnalizacja świetlna. Pierwszy system znajduje się na wysokości ulicy Strażackiej: zainstalowany w 1992 roku, zmodernizowany został w 2008 roku. Drugi system sygnalizacji, wybudowany w 2004 roku i zmodernizowany w 2007 roku, znajduje się na wysokości ulicy Rysia^[25]. Skrzyżowanie z ulicą Słoneczną i ulicą Energetyków należy do miejsc o podwyższonej wypadkowości^[26].

W dzielnicy Wełnowiec-Józefowiec zabudowa mieszkaniowa ukształtowała się w postaci osiedli robotniczych powstałych przy dużych zespołach przemysłu węglowego i cynkowego. Zabudowa ta kształtowała się wzdłuż ulicy Józefowskiej oraz obecnej alei Wojciecha Korfantego. Przy samej zaś ulicy Józefowskiej znajdują się bloki mieszkalne (od 9 do 11 kondygnacji) oraz Hala Sportowa Józefowska^[27]. Ulice Józefowska i Bytkowska, z dość regularnie uformowaną siatką ulic poprzecznych stanowią zastany, ukształtowany historycznie układ komunikacyjny dzielnic^[28], pochodzący z drugiej połowy XIX wieku^[29].

Przy ulicy Józefowskiej znajdują się następujące obiekty, objęte ochroną konserwatorską, będące świadectwem kultury materialnej, typowe dla regionu oraz objęte ochroną konserwatorską budynki mieszkalne^[5]:

• kamienica (ul. Józefowska 10, róg z ul. Energetyków), wzniesiona pod koniec XIX wieku w stylu historyzmu^[30];
• zabytkowy budynek szkoły (ul. Józefowska 32 i 34)^[30], pochodzący z przełomu XIX i XX wieku^[31]; w budynku umieszczono tablicę pamiątkową ku czci mjra Henryka Sucharskiego^[32]; obecnie jest to siedziba XIV Liceum Ogólnokształcącego im. mjr. H. Sucharskiego^[33];
• zabytkowe budynki mieszkalne (ul. Józefowska 25, 27 29, 30, 35 i 39)^[30];
• zabytkowa hala sportowa – budynek dawnej restauracji Carla Geislera (ul. Józefowska 40); pochodzi z lat 90. XIX wieku w stylu historyzującym; wyremontowany w latach 90. XX wieku; obecnie mieści halę sportową będącą w zarządzie Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji^[33];
• zabytkowy budynek szkoły (ul. Józefowska 52 i 54)^[30][34], pochodzący z przełomu XIX i XX wieku^[31]; wzniesiony według projektu E. Vogta; oddany do użytku w 1901 roku^[35]; obecnie filia Szkoły Podstawowej nr 17 im. T. Kościuszki^[33];
• kapliczka z kamienną figurą Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia (róg ul. Bytomskiej i ul. Józefowskej); wzniesiona na początku XX wieku, w stylu historyzmu, na murowanym postumencie^[5];
• krzyż z pierwszej połowy XIX wieku (ul. Józefowska 72b)^[5];
• dwukondygnacyjny murowany blok mieszkalny (ul. Józefowska 74); wzniesiony w latach pięćdziesiątych XX wieku w stylu socrealizmu^[5];
• kamienica mieszkalna (ul. Józefowska 83); trójkondygnacyjna, murowana^[5];
• czterokondygnacyjna murowana kamienica (ul. Józefowska 97); wzniesiona na przełomie XIX i XX wieku^[5];
• zespół dawnych koszar wojskowych (ul. Józefowska 104, obecnie Archiwum Państwowe w Katowicach); wzniesiony w latach międzywojennych; zespół obejmuje dwa dwukondygnacyjne budynki murowane z cegły, elementy ziemne i kamienne, obmurowania urządzeń terenowych oraz starodrzew^[5];
• dwukondygnacyjny murowany dom w ogrodzie (ul. Józefowska 109); wzniesiony na przełomie XIX i XX wieku^[5];
• trójkondygnacyjna murowana kamienica (ul. Józefowska 111, róg z ul. ks. J. Rzymełki); wzniesiona w 1899 roku^[5];
• figura Chrystusa Ukrzyżowanego (ul. Józefowska 112); datowana na 1935 rok, wzniesiona w stylu historyzmu z elementami neogotyku, krzyż z figurą Ukrzyżowanego jest wykonany z kamienia i umieszczony na murowanym postumencie z niszą, w której stoi figurka Matki Boskiej, na pozostałych postumentach zastosowano neogotycki ornament i umieszczono tablicę inskrypcyjną^[5];
• murowana dwukondygnacyjna kamienica (ul. Józefowska 113/115); wzniesiona na początku XX wieku, przebudowana w drugiej połowie XX wieku^[5];
• trójkondygnacyjna murowana kamienica (ul. Józefowska 117); wzniesiona na początku XX wieku^[5];
• zespół Szpitala Miejskiego (ul. Józefowska 119); w granicach zespołu znajdują się: główny murowany czterokondygnacyjny budynek dawnego szpitala hutniczego z przełomu XIX i XX wieku, przebudowany w latach międzywojennych, ogród, ogrodzenie od strony zachodniej i południowej z tynkowanego muru ceglanego^[5];
• zespół trzech murowanych dwukondygnacyjnych familoków (ul. Bytomska nr 1 i 2, ul. Józefowska 120); wzniesionych w drugiej połowie XIX wieku^[5];
• budynki bliźniacze w ogrodach przy ul. Józefowskiej nr: 126/128, 130/132, 134/136, 138/140, 142/144, 146/148, 150/152, 154/156 i 158^[5], wzniesione w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku w stylu modernizmu^[30].

Ulica Józefowska stanowi centralną część Józefowca, przy którym zlokalizowano obiekty usługowo-handlowe i placówki usługowe, a także boiska sportowe i plac zabaw^[36]. Przy ulicy Józefowskiej w pierwszym kwartale 2015 roku mieściło się 118 firm^[17], a obecnie swoją siedzibę mają według stanu z kwietnia 2021 roku m.in.: przedsiębiorstwa handlowo-usługowe^[2], Archiwum Państwowe w Katowicach (ul. Józefowska 104)^[37], Oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach (w dawnych koszarach; ul. Józefowska 102)^[38], XIV Liceum Ogólnokształcące im. mjr. H. Sucharskiego (ul. Józefowska 32)^[39], Hala Sportowa Józefowska Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji (dawny ośrodek przygotowań olimpijskich i sekcji zapaśniczej GKS Katowice; ul. Józefowska 40)^[40], Urząd Pocztowy Katowice 33 i Klub Spółdzielczy KSM „Józefinka”^[41] (ul. Józefowska 100) oraz Zespół nr 2 Katowickiego Centrum Onkologii (do 2016 roku jako Szpital im. Stanisława Leszczyńskiego w Katowicach; ul. Józefowska 119)^[42].

Na rogu ulic Słonecznej i Józefowskiej zlokalizowany jest cmentarz parafialny parafii św. Józefa Robotnika, założony 28 lipca 1923 roku^[43]. Zajmuje on powierzchnię 1,934 ha^[44]. Wierni rzymskokatoliccy mieszkający przy ulicy Józefowskiej przynależą do parafii św. Józefa Robotnika^[45].

• AntoniA. Barciak AntoniA., EwaE. Chojecka EwaE., SylwesterS. Fertacz SylwesterS. (red.), Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, t. 1, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2012a, ISBN 978-83-87727-24-6 .
• AntoniA. Barciak AntoniA., EwaE. Chojecka EwaE., SylwesterS. Fertacz SylwesterS. (red.), Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, t. 2, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2012b, ISBN 978-83-87727-29-1 .
• JacekJ. Broszkiewicz JacekJ. (red.), Katowice – reflektorem po mieście, Katowice: Urząd Miejski w Katowicach, ISBN 83-901884-0-6  (pol.).
• MichałM. Bulsa MichałM., Ulice i place Katowic, wyd. trzecie, Katowice: Wydawnictwo Prasa i Książka, 2018, ISBN 978-83-63780-28-9  (pol.).
• MichałM. Bulsa MichałM., BarbaraB. Szmatloch BarbaraB., Katowice, których nie ma, Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy, 2019, ISBN 978-83-7729-502-1 .
• GrzegorzG. Grzegorek GrzegorzG., PiotrP. Tabaczyński PiotrP., Parafie i kościoły Katowic, Katowice: Wydawnictwo Prasa i Książka, 2014, ISBN 978-83-63780-06-7 .
• Prezydent Miasta Katowice, Raport o stanie miasta Katowice, Katowice: Urząd Miasta Katowice, 2005  (pol.).
• UrszulaU. Rzewiczok UrszulaU., Dzieje Dębu (1299-1999), Katowice: Muzeum Historii Katowic, 1999, ISBN 83-87727-30-X .
• Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Katowice – II edycja. Część 1. Uwarunkowania zagospodarowania przestrzennego, Załącznik nr 1 do uchwały nr XXI/483/12 Rady Miasta Katowice z dnia 25 kwietnia 2012 r. w sprawie uchwalenia „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Katowice” – II edycja, Miasto Katowice, 2012  (pol.).
• LechL. Szaraniec LechL., Osady i osiedla Katowic, Katowice: Oficyna „Artur”, 1996, ISBN 83-905115-0-9 .