Tomasz Szarota

Urodził się w rodzinie Rafała Marcelego Blütha (1891–1939), rusycysty, krytyka, publicysty katolickiego i historyka literatury, związanego z czasopismem „Verbum”, rozstrzelanego przez Niemców (urodzony kilka tygodni po jego śmierci)^[1], oraz Elidy Marii Szaroty (1904–1994), romanistki i germanistki^[2]. Absolwent XIV Liceum Ogólnokształcącego im. Klementa Gottwalda w Warszawie (1957)^[3].

W latach 1957–1962 studiował historię na Uniwersytecie Warszawskim. Jego praca magisterska Dzieje Dyrekcji Białych w powstaniu styczniowym napisana pod kierunkiem Stefana Kieniewicza otrzymała nagrodę im. Emila Kipy za najlepszą pracę magisterską w danym roku^[4]. Od 1962 jest pracownikiem naukowym Instytutu Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk, gdzie w 1966 uzyskał stopień doktora, a w 1978 stopień doktora habilitowanego. W 1985 objął stanowisko profesora nadzwyczajnego IH PAN, a w 1991 stanowisko profesora zwyczajnego i kierownika Pracowni Dziejów Polski po 1945 roku, którą kierował do 2010. W 1998 był wykładowcą (ang. visiting fellow) w Instytucie Nauk o Człowieku w Wiedniu. Przebywał na stypendiach naukowych w Niemczech (m.in. stypendium Fundacji Humboldta), Francji i Belgii.

W pracy naukowej zajmuje się historią XX wieku, zwłaszcza dziejami okupacji niemieckiej i ruchu oporu w Polsce podczas II wojny światowej oraz życia codziennego w okupowanej Warszawie i innych stolicach Europy.

Zasiada w Radzie Naukowej Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie, Radzie Naukowej Polskiego Słownika Biograficznego, Kolegium Programowym Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku oraz Radzie Programowej czasopisma „Pamięć i Sprawiedliwość”. Pełni funkcję redaktora naczelnego wydawnictwa ciągłego „Polska 1944/45–1989. Studia i materiały” (Instytut Historii PAN, 12 tomów 2014). Jest członkiem Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Przewodniczy także (od 1996) jury Nagrody „Klio” Wydawców Książki Historycznej oraz Nagrody im. Tomasza Strzembosza. Zasiada także w jury Nagrody im. Władysława Pobóg-Malinowskiego. Jest członkiem ZAiKS oraz członkiem korespondentem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.

Publikował m.in. w „Dziejach Najnowszych”, „Kwartalniku Historycznym”, „Przeglądzie Historycznym”, „Więzi”, „Polityce”, „Tygodniku Powszechnym”, „Gazecie Wyborczej” i „Rzeczpospolitej”.

Żonaty (od 1962) z historyczką Anną (córką prof. Tadeusza Manteuffla), ojciec Piotra (ur. 1966), psychologa i kulturoznawcy, profesora w Instytucie Psychologii PAN^[5]. Mieszka w Warszawie.

• Osadnictwo miejskie na Dolnym Śląsku w latach 1945–1948, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN, Wrocław 1969.
• Okupowanej Warszawy dzień powszedni, Czytelnik, Warszawa 1973, 1978, 1988, 2010, ISBN 83-07-01224-4; przekład niemiecki: Warschau unter dem Hakenkreuz. Leben und Alltag im besetzten Warschau 1.10.1939 bis 31.7.1944, Schöningh Verlag 1985, ISBN 3-506-77472-7.
• Stefan Rowecki „Grot”, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983, 1985, ISBN 83-01-04578-7.
• Niemiecki Michel. Dzieje narodowego symbolu i stereotypu, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988, ISBN 83-01-08352-2; przekład niemiecki: Der deutsche Michel. Die Geschichte eines nationalen Symbols und Autostereotyps, przekł. Kordula Zentgraf-Zubrzycka, Fibre 1998, ISBN 3-929759-38-1.
• V – jak zwycięstwo. Symbole, znaki, demonstracje patriotyczne walczącej Europy 1939–1945, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1994, ISBN 83-02-05356-2.
• Życie codzienne w stolicach okupowanej Europy. Szkice historyczne. Kronika wydarzeń, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1995, ISBN 83-06-02410-9).
• Niemcy i Polacy. Wzajemne postrzeganie i stereotypy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996.
• U progu Zagłady. Zajścia antyżydowskie i pogromy w okupowanej Europie, Wydawnictwo Sic! Warszawa 2000, ISBN 83-86056-74-6; 2001, ISBN 83-86056-91-6.
• Der Beginn der Vernichtung. Zum Mord an den Juden in Jedwabne und Umgebung im Sommer 1941 (wspólnie z Edmundem Dmitrówem i Pawłem Machacewiczem), fibre Verlag, Osnabrück 2004, ISBN 3-929759-87-X.
• Karuzela na placu Krasińskich. Studia i szkice z lat wojny i okupacji, Oficyna Wydawnicza „Rytm” – Fundacja Historia i Kultura, Warszawa 2007, ISBN 978-83-7399-259-7.
• Die Deutschen in den Augen der Polen während des Zweiten Weltkrieges, Fundacja Polsko-Niemieckie Pojednanie, Warszawa 2009, ISBN 978-83-922446-7-7.
• Stereotype und Konflikte. Historische Studien zu den deutsch-polnischen Beziehungen, fibre Verlag, Osnabrück 2010, ISBN 978-3-938400-45-6.
• Tajemnica śmierci Stefana Starzyńskiego, Bellona, Warszawa 2020, ISBN 978-83-11-15753-8.

• Wieś polska 1939–1948: materiały konkursowe [t. I–IV] (współautor opracowania; wespół z Krystyną Kersten), Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk. Zakład Historii Polski Ludowej – Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1967–1971).
• Telesfor Szpadkowski, Zapiski warszawskie: dziennik gimnazjalisty 1836–1839; Wspomnienia o Radzie Miejskiej 1861–1863 (współautor opracowania; wespół z Anną Szarotą), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1969).
• Franz Blättler (właśc. Franz Mawick), Warszawa 1942: zapiski szofera szwajcarskiej misji lekarskiej (autor opracowania; przekł. Krzysztof Bartos), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982, ISBN 83-01-02046-6.
• Emanuel Ringelblum, Kronika getta warszawskiego: wrzesień 1939 – styczeń 1943 (konsultant historyczny; wstęp i red. Artur Eisenbach; przekł. z jidisz Adam Rutkowski, fragmenty „Sylwetek” przekł. Michał Friedman), Czytelnik, Warszawa 1983, 1988, ISBN 83-07-00879-4.
• Kazimierz Gorzkowski, Kroniki Andrzeja. Zapiski z podziemia 1939–1940 (przygotowanie do druku, wstęp i przypisy), Państwowy Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989, ISBN 83-01-06438-2.
• Kazimierz Leski, Życie niewłaściwie urozmaicone: wspomnienia oficera wywiadu i kontrwywiadu AK (autor przedmowy), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989, ISBN 83-01-08351-4).
• Komunizm: ideologia, system, ludzie. Księga ofiarowana prof. Krystynie Kersten (autor opracowania), Neriton – Instytut Historii PAN, Warszawa 2001, ISBN 83-86842-87-3.
• Generał Stefan Rowecki „Grot” w relacjach i w pamięci zbiorowej (współautor przygotowania do druku; wspólnie z Andrzejem K. Kunertem), Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej – Oficyna Wydawnicza „Rytm”, Warszawa 2003, ISBN 83-7399-033-X; 2004.
• Krystyna Kersten, Pisma rozproszone (współautor wyboru i przygotowania do druku, wspólnie z Dariuszem Libionką), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2005, ISBN 83-7441-227-5).
• Edward Kossoy, Na marginesie... (autor wstępu), Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2006, ISBN 83-7453-677-2.
• Antoni Sobański, Cywil w Berlinie (autor opracowania, wstępu i przypisów), Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2006, ISBN 83-88807-91-9; przekład niemiecki: Nachrichten aus Berlin 1933–1936; przekł. Barbara Kulińska-Krautmann; Parthas, Berlin 2007, ISBN 978-3-86601-737-5.
• Polska 1939–1945. Straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami (redakcja, wspólnie z Wojciechem Materskim, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2009, ISBN 978-83-7629-067-6.
• Mjr Zdzisław Żórawski, Dziennik obrońcy Warszawy (autor opracowania, wstępu i przypisów), Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2011, ISBN 978-83-7399-476-8.
• Zygmunt Nowakowski, Za zamkniętymi drzwiami. Wstrząsający reportaż z Niemiec 1933 (autor opracowania, wstępu i przypisów), Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2014, ISBN 978-83-11-13157-6.

• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (28 lipca 2006)^[6]
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (18 lutego 2003)^[7]
• Medal „Pro Patria” (2012)^[8]

• Nagroda im. Wincentego Rzymowskiego (1970)
• Nagrody tygodnika „Polityka” (1970, 1972, 1975, 1979, 2001)
• Nagroda Sekretarza Naukowego PAN (1975, 1989)
• Wyróżnienie Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce (1984)
• Nagroda Ministra Edukacji Narodowej i Dyrektora Instytutu Zachodniego (1989)
• Nagroda „Klio” (1995)
• Nominacje do Nagrody Literackiej Nike (2001), Nagrody Historycznej im. Kazimierza Moczarskiego (2009) i Nagrody im. Jerzego Giedroycia (2009

W 70. rocznicę urodzin otrzymał dedykowaną mu książkę Niepiękny wiek XX (Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2010, ISBN 978-83-7629-148-2).

• Prof. zw. dr hab. Tomasz Marceli Szarota, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI PIB) [dostęp 2009-08-16] .
• Nota biograficzna na stronie IH PAN.