Tadeusz Breza
Tadeusz Breza (ur. 31 grudnia 1905 w Szekeryncach pod Ostrogiem na Wołyniu, zm. 19 maja 1970 w Warszawie) – polski powieściopisarz i eseista, a także dyplomata w służbie II Rzeczypospolitej Polskiej oraz Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.
 Tadeusz Breza | |
| Data i miejsce urodzenia |
31 grudnia 1905 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
19 maja 1970 |
| Alma Mater | |
| Dziedzina sztuki |
powieść polityczna, psychologiczna |
| Odznaczenia | |
   
| |
Życiorys
edytujPochodził z rodziny ziemiańskiej, był synem Stanisława, bratem architekta Achillesa i Heleny Wierzbickiej, siostrzeńcem Marii Jehanne Wielopolskiej. Maturę zdał w 1926, po ukończeniu I Liceum Ogólnokształcącego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, gdzie przebywał u krewnych. Tam rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Poznańskim. Potem wstąpił do zakonu benedyktynów w belgijskim miasteczku Lophen. Po powrocie do kraju rozpoczął studia filozoficzne na Uniwersytecie Warszawskim (słuchał wykładów m.in. W. Tatarkiewicza i T. Kotarbińskiego), które z kolei ukończył w Londynie.
W latach 1929–1932 przebywał w Anglii, pełniąc funkcję sekretarza prasowego i attaché ambasady polskiej (dzięki czemu miał sposobność wiele podróżować po Europie). W latach 1933–1937 pracował w warszawskim „Kurierze Porannym”. W latach 1937–1939 kierował „Młodym Teatrem” założonym przez Tadeusza Boya-Żeleńskiego.
W czasie II wojny światowej działał w ruchu oporu.
Po wojnie współpracował z prasą literacką, najpierw w Krakowie, później w Warszawie (w latach 1946–1948 jako recenzent działu teatralnego pisma „Odrodzenie”). W późniejszych latach był radcą kulturalnym ambasady polskiej w Rzymie (1955–1959), a następnie w Paryżu (1961–1965).
Zmarł w Warszawie, pochowany na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera 32A-2-7)[1].
Twórczość
edytujDebiutował w 1925 utworem poetyckim w konkursie młodych talentów. W początkach twórczości pozostawał pod wpływem modnej wówczas prozy psychologicznej, debiutując powieścią Adam Grywałd.
Po wojnie tworzył już w nurcie problematyki polityczno-społecznej, odnosząc się krytycznie do przeszłości, i aprobująco względem rzeczywistości bierutowskiego PRL. Wyrazem tego były powstałe jeszcze podczas okupacji powieści Mury Jerycha[2] (pierwsza nagroda czasopisma „Odrodzenie”) oraz Niebo i ziemia[3], ukazujące ironicznie obraz schyłku Polski przedwrześniowej, jak również opowiadania współczesne o tle sensacyjnym i wydźwięku propagandowym (Uczta Baltazara, Jokkmokk, W potrzasku). Dzięki temu, w powojennym dziesięcioleciu (mimo „sanacyjnej” przeszłości) należał do grona pisarzy aprobowanych i dobrze ocenianych przez władzę, na równi z J. Andrzejewskim, K. Brandysem, Wł. Broniewskim, J. Iwaszkiewiczem, W. Żukrowskim i in.[4]
Krytycznemu spojrzeniu na przedsoborowy Watykan i hierarchię Kościoła katolickiego w kraju poświęcił głośną powieść Urząd, oraz eseistyczny dziennik pt. Spiżowa brama. Notatnik rzymski, będące plonem pobytu na placówce we Włoszech[5]. Rezultatem podróży na Kubę były z kolei szkice zawarte w tomie zatytułowanym Listy hawańskie, ukazujące w korzystnym świetle kraj po przewrocie dokonanym przez Fidela Castro. Za dwa ostatnie utwory otrzymał najwyższą nagrodę Ministra Kultury i Sztuki w 1962. Trzy spośród jego utworów doczekały się w PRL adaptacji filmowych: Uczta Baltazara, Urząd i Yokmok[6].
Publikacje
edytuj- Adam Grywałd (1936) – powieść
- Mury Jerycha (1946) – powieść
- Niebo i ziemia (tom 1–2, 1949–1950) – powieść
- Uczta Baltazara (1952) – powieść
- Jokkmokk[7] (1953) – opowiadanie
- W potrzasku (1955) – opowiadanie
- Notatnik literacki (1956) – eseje
- Spiżowa brama (1960) – eseje
- Urząd (1960) – powieść
- Listy hawańskie (1961) – eseje
- Nelly. O kolegach i o sobie. Wspomnienia i eseje (1970)
- Zawiść (1973) – powieść (powstała w 1939, wydana pośmiertnie; pierwotny tytuł: Biała laska)
Dramat
edytuj- Zamach (1946) – wraz ze Stanisławem Dygatem
Ordery i odznaczenia
edytuj- Order Sztandaru Pracy I klasy (1964)[8]
- Order Sztandaru Pracy II klasy (11 lipca 1955)[9]
- Medal 10-lecia Polski Ludowej (19 stycznia 1955)[10]
Nagrody
edytuj- 1946 – nagroda tygodnika „Odrodzenie”
- 1952 – Nagroda Państwowa II stopnia za powieść pt. Uczta Baltazara[11]
- 1962 – Nagroda Ministra Kultury i Sztuki I stopnia
- 1968 – Nagroda Państwowa I stopnia w dziedzinie literatury
Przypisy
edytuj- ↑ Juliusz Jerzy Malczewski: Cmentarz komunalny (dawny wojskowy) na Powązkach. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1975, s. 22.
- ↑ Por. Kazimierz Wyka, „Powieści o polityce” [w] Pogranicze powieści, Kraków 1948.
- ↑ Stanisław Majchrowski, «Mury Jerycha» i «Niebo i ziemia» Tadeusza Brezy jako powieści polityczne, Łódź 1967.
- ↑ Podkreśla to również jego wkład w propagandowej publikacji Wśród przyjaciół – wspomnienia pisarzy z pobytu w ZSRR (1953).
- ↑ Tadeusz Breza, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-10-05] (ang.).
- ↑ Kinematografia w Polsce Ludowej, Warszawa 1975.
- ↑ Tytuł znany w zapisie również jako Jokk-Mokk, a także Yokmok (film).
- ↑ Odznaczenia państwowe dla zasłużonych pracowników [w:] „Trybuna Robotnicza”, nr 169, 18-19 lipca 1964, s. 2.
- ↑ M.P. z 1955 r. nr 91, poz. 1144 „w 10 rocznicę Polski Ludowej za zasługi w dziedzinie kultury i sztuki”.
- ↑ M.P. z 1955 r. nr 101, poz. 1400 – Uchwała Rady Państwa z dnia 19 stycznia 1955 r. nr 0/196 – na wniosek Ministra Kultury i Sztuki.
- ↑ Uchwała Prezydium Rządu w sprawie przyznania nagród za osiągnięcia w dziedzinie nauki, postępu technicznego, literatury i sztuki za rok 1952. „Trybuna Ludu”. Rok V, Nr 203 (1265), s. 6, 23 lipca 1952. Warszawa: KC PZPR. [dostęp 2024-07-31].
Bibliografia
edytuj- Włodzimierz Maciąg, Droga pisarska T. Brezy [w:] Nasz chleb powszedni, Kraków 1966.
- Mały słownik pisarzy polskich. Część I. Warszawa: „Wiedza Powszechna”, 1979.
- J. Bełkot, Rozpad i trwanie. O prozie Tadeusza Brezy, Łódź 1980.
- M. Dąbrowski, Tadeusz Breza, Warszawa 1982.
- Janusz Termer, Leksykon prozaików dla szkół i miłośników literatury. Warszawa: Wyd. „Iskry”, 2001.
- Wielka encyklopedia PWN, t. 4. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2004.