Straż Ludowa

Pierwsze oddziały Straży, początkowo nazywanej Obywatelską, zaczęto tworzyć jeszcze w październiku 1918. W dniu 17 października 1918 roku odbyło się w Poznaniu tajne spotkanie „mężów zaufania” z Poznania, Gniezna, Inowrocławia, Kościana, Obornik i Szamotuł. Wówczas powołano do życia konspiracyjną dziewięcioosobową Komendę Tymczasową Straży Obywatelskiej, na której czele stanął Julian Bolesław Lange, działacz Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Komenda ujawniła swoje istnienie, razem z ujawnionym Komitetem Obywatelskim w dniu 10 listopada. Początkowo Straż funkcjonowała tylko w Poznaniu. Z czasem, na skutek apelów Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej, zaczęto tworzyć Straże także w innych miejscowościach. Około 20. listopada pojawia się określenie Straży Ludowej.

Nie tworzyła zwartej, jednolitej formacji dla całej prowincji, a raczej lokalne struktury zapewniające bezpieczeństwo i porządek publiczny na terenie swego działania. Zwłaszcza tam, gdzie pruscy żandarmi porzucali swoje posterunki. Rezolucję w sprawie tworzenia oddziałów Straży Ludowej w każdej miejscowości podjął obradujący w Poznaniu w dniach 3-5 grudnia Polski Sejm Dzielnicowy. W jej wykonaniu kilka dni później ukazały się "Wytyczne dla Straży ludowych" autorstwa Wydziału Bezpieczeństwa Publicznego NRL. Określały one podstawowe zadanie Straży jako utrzymanie ładu, porządku i bezpieczeństwa publicznego. W jej szeregi mieli wstępować ochotnicy w wieku 18-50 lat, rekrutujący się spośród starszych wiekiem żołnierzy, członkowie towarzystw sokolich, bractw strzeleckich i skauci. Członków Straży obowiązywał rygor wojskowy. Nadzór nad jej działalnością spoczywał na powiatowych radach ludowych. Zasady te zostały powtórzone w rozporządzeniu Komisariatu NRL wydaneym 6 lutego 1919 roku. W tym czasie jednak Straż Ludowa straciła już charakter formacji policyjnej, stając się formacja wojskową podległą Dowództwu Głównemu Wojsk Polskich w Wielkopolsce. Z dniem 30 maja 1919 roku dekretem Komisariatu NRL została przekształcona w Obronę Krajową, paramilitarną organizację przygotowującą niepoborowych i zwolnionych ze służby do walki czynnej oraz krzewiącą nastroje patriotyczne.

• Czubiński A., Grot Z., Miśkiewicz B.,Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Zarys dziejów, Warszawa - Poznań 1988.
• Dziennik Polskiego Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu, w grudniu 1918 r., red. M. Wierzbiński, Poznań 1918.
• Dziennik Urzędowy Ministerstwa b. Dzielnicy Pruskiej, Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu.
• Lange J., Organizacja Straży i jej udział w Powstaniu Wielkopolskim [w:] Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Wybór źródeł, red. A. Czubiński, B. Polak, Poznań 1983.
• Tygodnik Urzędowy Naczelnej Rady Ludowej, Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu.
• Wskazówki dla Straży ludowych, Wielkopolskie Muzeum Walk Niepodległościowych w Poznaniu, sygn. A 1201.
• Źródła do dziejów powstań śląskich, oprac. H. Zieliński, Wrocław - Warszawa - Kraków 1963.

• Powstanie Wielkopolskie – Straż Ludowa (strona Instytutu Pamięci Narodowej)