Samodzielny Batalion Moździerzy

Samodzielny Batalion Moździerzy nie występował w organizacji pokojowej Wojska Polskiego. Jego dowództwo zostało zaimprowizowane w czasie kampanii wrześniowej 1939 roku, natomiast mobilizacja wchodzących w jego skład trzech kompanii moździerzy została przygotowana i przeprowadzona zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”. Kompanie moździerzy nr 1, 2 i 3 zostały sformowane w I rzucie mobilizacji powszechnej, planowo do 2 września. Jednostką mobilizującą było Centrum Wyszkolenia Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej w Trauguttowie koło Brześcia, które miało pełnić dla kompanii moździerzy funkcję ośrodka zapasowego. Kompanie zostały utworzone według organizacji wojennej L.3008/mob.org.

Organizacja wojenna samodzielnych 1, 2 i 3 kompanii moździerzy:

• drużyna dowódcy
• pluton łączności
• pluton zwiadowców
• trzy plutony moździerzy x 4 działony moździerzy kal. 81 mm wz. 1931^[1].

Wspomniana organizacja, czyli w dzisiejszym znaczeniu - etat, została zaliczona do organizacji jednostek piechoty, natomiast w tabeli mobilizacyjnej 22-IX-168 kompanie zostały określone, jako oddziały broni chemicznej^[2].

Organizacja improwizowanego batalionu moździerzy sformowanego 5 IX 1939:

• dowództwo (improwizowane)
• trzy kompanie moździerzy
• pluton gospodarczy.
• Łącznie 870 żołnierzy, w tym 16 oficerów, 220 koni, 64 wozy taborowe, 36 moździerzy 81 mm, 4800 granatów, w tym 1000 ciężkich^[1].

Na stanowisko dowódcy batalionu został wyznaczony kapitan Józef Cebula^[b]. Według innych źródeł dowodzenie przejął dowódca 1 kompanii moździerzy kpt. Józef Cwynar^[1]. Na uzbrojeniu batalionu znalazło się trzydzieści sześć 81 mm moździerzy i 4800 granatów (133 pocisków na jeden moździerz). Kompanie moździerzy przeznaczone były do walki chemicznej, natomiast w kampanii wrześniowej zostały wykorzystane jako broń towarzysząca piechoty.

9 września batalion stacjonował we wsi Przyłuki koło Brześcia. Batalion miał zostać załadowany do transportu kolejowego i miał być odesłany w rejon Lwowa do dyspozycji gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego. Z uwagi na brak transportu kolejowego w Brześciu, 11 września 1939 roku batalion opuścił Brześć, a wieczorem 12 września odmaszerował na Kowel^[3]. Rano 15 września pododdział przybył do rejonu na północ od Ratna i wszedł w skład Grupy „Kowel” pułkownika dyplomowanego Leona Koca^[4]. Stacjonował w rejonie wsi Dubica do 17 września. W dniach 17-19 września w batalionie następuje częściowa demobilizacja i dezercja mniejszości narodowych. Ubyli głównie woźnice i drużyny łączności z kompanii. W koszarach 50 pułku piechoty batalion uzupełnił swój skład ochotnikami, w tym plutonem łączności z Ośrodka Zapasowego 16 Dywizji Piechoty. Zakopano tu część sprzętu i amunicji. 20 września batalion podjął marsz w kierunku Brześcia n/Bugiem w składzie oddziałów Grupy „Kowel”. W trakcie marszu batalion samodzielnie zmienił kierunek marszu w stronę Włodzimierza Wołyńskiego, dotarł w jego pobliże po północy 21 września. Stanął we wsi Werba na północ od Włodzimierza Woł. Na wieść o zajęciu Włodzimierza przez oddziały sowieckie i kapitulacji większości zgromadzonych tam oddziałów Grupy „Włodzimierz” podjął marsz w kierunku zachodnim, na przeprawę w Uściługu przez Bug. Przed odmarszem kpt. Cwynar dokonał reorganizacji batalionu, z trzech kompanii moździerzy, formuje jedną, z pozostałych żołnierzy formuje kompanię strzelecką, pluton gospodarczy i zwiad konny. Część żołnierzy odeszła, w batalionie zostają głównie ochotnicy. Z uwagi na zajęcie Uściługu przez oddziały sowieckie, batalion nocnym marszem odszedł na północ w kierunku Horodła. Podczas marszu obok batalionu maszerował dywizjon konny Policji Państwowej z Warszawy. Batalion moździerzy 22 września przeprawił się brodem przez Bug, po czym przeszedł przez Horodło do wsi Kopyłów, gdzie na postoju uporządkował pododdziały. W trakcie przeprawy utracono kilka wozów i kuchnię polową. 22 września wieczorem batalion przybył pod Hrubieszów, gdzie kpt. Cwynar podporządkował się dowódcy Grupy „Hrubieszów” mjr. dypl. st. spocz. Witoldowi Radziulewiczowi. Batalion na noc zajął kwatery w koszarach. O godz. 5.00 23 września batalion kpt. Cwynara zajął wieś Husynne, gdzie przystąpił do organizacji obrony^[5]. W dniach 23-24 września 1939 roku batalion walczył pod Husynnem z oddziałami 8 Korpusu Strzelców Armii Czerwonej, w tym 36 Lekką Brygadą Czołgów i pododdziałami 81 Dywizji Strzeleckiej. 24 września batalion moździerzy w zasadzce sowieckiej 81 DStrz. częściowo dostał się do niewoli sowieckiej, a częściowo uległ rozproszeniu.

Obsada do 17 września 1939

• dowódca batalionu moździerzy - kpt. Józef Cwynar (jednocześnie dowódca 1 kompanii)

• dowódca 1 kompanii moździerzy - kpt. Józef Cwynar
• dowódca 2 kompanii moździerzy - por. Władysław Lankiewicz
• dowódca 3 kompanii moździerzy - por. Bronisław Czaja.

Obsada dowódcza po reorganizacji 21 września 1939

• dowódca batalionu - kpt. Józef Cwynar
• adiutant batalionu - por. Bronisław Czaja
• dowódca kompanii moździerzy - por. Władysław Lankiewicz
  • dowódca I plutonu - kpr. pchor. Marian Gorzkowski
  • dowódca II plutonu - ppor. rez. Stanisław Grażewicz
  • dowódca III plutonu - NN
• dowódca kompanii strzeleckiej - ppor. rez. Windakiewicz
  • dowódca plutonu - ppor. rez. Wacław Stasiak
• dowódca zwiadu konnego - kpr. pchor. piech. rez. Włodzimierz Rzeczycki?
• dowódca plutonu gospodarczego - NN^[6].

• Ludwik Głowacki: Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1976.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• PawełP. Janicki PawełP., Technika Wojskowa Historia nr 2/2024 (86). „Bój pod Husynnem - epilog mitu”, Warszawa: Magnum X Sp.z.o.o., 2024, ISSN 2080-9743 .