Ratusz w Poznaniu

Ratusz w Poznaniu po raz pierwszy pojawił się w dokumentach w 1313 roku jako Domus consulum. Jego budowę zakończono około 1300 r. za panowania Wacława II Czeskiego. Był to jednopiętrowy gotycki budynek wzniesiony na planie kwadratu. Z tego okresu zachowały się piwnice. Rozbudowano go w XV wieku. W 1504-1508 przebudowano wnętrza. Wieżę wzniesiono na przełomie XV i XVI wieku na ówczesnym północno-zachodnim narożniku. W 1536 w mieście wybuchł wielki pożar, który strawił również ratusz. W latach 1540–1542 remontowano budynek, a w szczególności wieżę. Mimo to jej stan nadal groził katastrofą. W 1550 Rada Miejska podpisała umowę na gruntowną przebudowę, połączoną z rozbudową ratusza, z tesyńskim architektem Janem Baptystą di Quadro z Lugano. Prace nad rozbudową trwały do 1560 r. Di Quadro podwyższył budynek o jedną kondygnację, rozbudował w kierunku zachodnim, dodał attykę i trzykondygnacyjną loggię. Podczas tego remontu zamówiono u mistrza ślusarskiego Bartłomieja Wolffa z Gubina nowy zegar, który posiadał trzy pełne tarcze i jedną pół tarczę oraz „urządzenie błazeńskie, mianowicie dwa koziołki, które mają się trykać przed każdym biciem godzin”^[3]. Zegar zainstalowano w 1551 r. W 1675 r. piorun uderzył w wieżę, niszcząc ją wraz z zegarem i koziołkami. Odbudowana w 1690 r. wznosiła się na 90 m. Jej hełm zniszczyły huragan i burza w 1725^[4]. W latach 1781–1784 dzięki staraniom Komisji Dobrego Porządku ratusz poddano gruntownej renowacji^[5]. Otrzymał wówczas kształt, który zasadniczo prezentuje do dziś. Wieżę zwieńczono klasycystycznym hełmem projektu Bonawentury Solariego, a wykonania Antoniego Höhne^[a]. Na szczycie umieszczono białego orła (o wymiarach: rozpiętość skrzydeł 2 m, wysokość 1,8 metra). Na wschodniej elewacji Franciszek Cielecki namalował wizerunki królów z dynastii Jagiellonów, a pod wieżyczką środkową umieszczono kartusz z królewskimi inicjałami SAR (Sigismung Augustus Rex). Kolejny poważny remont przeprowadzono w latach 1910–1913, kiedy zniszczono renesansowe polichromie, zastępując je czarnym boniowaniem, uznając, że nie przystoją „poważnemu charakterowi miasta północnoniemieckiego”, jednak w 1913 r. na wieżę powróciły koziołki. Podczas walk o Poznań w 1945 r. ratusz poważnie ucierpiał. Wieża zawaliła się aż do czworobocznej gotyckiej podstawy, a wnętrze zostało uszkodzone przez wybuch bomby fosforowej. Renowację przeprowadzono w latach 1945–1954. Przywrócono wówczas renesansowy charakter elewacji, dodając jednak na attyce wśród innych sentencji jeden cytat z Konstytucji PRL. Orzeł, który przetrwał II wojnę światową w ukryciu, powrócił na wieżę w 1947 r. Obecny mechanizm koziołków pochodzi z końca XX wieku (wymieniono go również w 1954). Koziołki bodą się codziennie o godzinie 12. Wygląd jak najbliższy projektowi J.B. di Quadro ze zmianami powstałymi po remoncie Komisji Dobrego Porządku przywrócił remont, który trwał w latach 1992-2002. Ratusz w Poznaniu nie przynależy do miasta Poznania. Formalnie zarządza nim Muzeum Narodowe w Poznaniu^[6].

Fasada zwrócona jest na wschód – ku Warcie. Jej charakterystyczna, trójkondygnacyjna loggia jest bogato zdobiona. Między łukami arkad parteru znajdują się parami kobiece alegorie cnót:

• cierpliwość (patientia) z owcą oraz roztropność (prudentia) z lustrem
• miłość (charitas) z dwojgiem dzieci oraz sprawiedliwość (iustitia) z wagą i mieczem
• wiara (fides) z kielichem i mieczem oraz nadzieja (spes) z kadzielnicą i słońcem
• męstwo (fortitudo) ze złamaną kolumną oraz umiarkowanie (temperantia) przelewająca wodę z dzbana do misy

Ostatnią parę stanowią dwie sławne kobiety starożytności

• Lukrecja (Lucrecia) ze sztyletem wymierzonym we własną pierś oraz Kleopatra (Cleapairi) z wężami oplatającymi ramiona.

Pomiędzy parterem a pierwszym piętrem biegnie fryz z łacińskim tekstem, będącym przestrogą dla sędziów. Ponad pierwszym piętrem biegnie pas medalionów z wielkimi postaciami starożytności:

• braćmi: Gajuszem Grakchusem i Tyberiuszem Grakchusem
• Brutusem
• Archimedesem
• Witruwiuszem
• Wergiliuszem
• Homerem
• Justynianem Wielkim
• Horacym
• Spartakusem
• Tyranobójcami: Harmodiosem i Aristogejtonem

Attykę zdobi poczet królów z dynastii Jagiellonów od Władysława II Jagiełły i Jadwigi Andegaweńskiej po Zygmunta II Augusta. Na osi symetrii znajduje się wieżyczka z zegarem połączonym z mechanizmem koziołków. Pod nim znajduje się monogram Stanisława Augusta Poniatowskiego.

W 1999 roku podjęto decyzję o remoncie ratusza. Po remoncie na fasadzie znalazły się m.in. następujące łacińskie inskrypcje (nieco inne inskrypcje niż przed remontem, kiedy to ratusz zdobił np. cytat z Konstytucji PRL)^[7]. Poniższy spis inskrypcji powstał na podstawie: Jacek Wiesiołowski: Ratusz. Poznań: Wydawnictwo Miejskie, 2004/2. ISSN 01373552. Brak numerów stron w książce.

Wnętrze ratusza zajmuje obecnie Muzeum Historii Miasta Poznania, będące oddziałem poznańskiego Muzeum Narodowego.

Powstały na przełomie XIII i XIV wieku. Pierwotnie było to jedno pomieszczenie o sklepieniu krzyżowo-żebrowym, wspartym na jednej, stojącej na środku kolumnie. Obecnie podzielone na cztery sale. W zwornikach znajdują się herb Poznania (skrzyżowane klucze) i biały lew z podwójnym ogonem w postawie bojowej – herb Czech, pochodzący z czasów Wacława II. Do XVII wieku izba pełniła funkcję magazynu kupieckiego, później (w XVII i XVIII wieku) znajdowało się tu więzienie z salą tortur. W XIX i na pocz. XX wieku były to pomieszczenia restauracji. W latach 1892–1898 restaurację prowadził Władysław Fischbach^[8], a w latach 1898-1909 Franciszek i Maria Koplińscy^[9]. Do 1997 używane dotychczas przez muzeum piwnice, obecnie są w remoncie.

Izby na parterze powstały pierwotnie w stylu gotyckim, zostały przebudowane w stylu renesansowym przez G.B. di Quadro, jedynie w jednej zachowało się pierwotne sklepienie. Architekt dobudował również dwie izby ze sklepieniami lunetowymi. Pierwotnie mieściło się tu między innymi miejskie archiwum.

Pierwsze piętro stanowiło zawsze najbardziej reprezentacyjny poziom ratusza. To tu mieściła się siedziba władz miejskich. Mieszczą się na nim najwspanialsze pomieszczenia ratusza.

Nazywana również Salą Wielką – renesansowa sala, dzieło Jana Baptysty di Quadro. Pierwotnie służyła jako miejsce obrad sądu miejskiego w sprawach zagrożonych najwyższymi wyrokami, głównie kryminalnymi. Nad wejściem do niej znajduje się fragment z Polityki Arystotelesa: Rada niewiasty jest ułomna, chłopca zaś niedoskonała, dopiero starość jest w radach pożyteczna, od strony Sali zaś widnieje cytat z psalmu 37: Usta sprawiedliwego głoszą mądrość i język jego głosi co słuszne. W Sali zachowało się oryginalne sklepienie żaglaste z lunetami, wsparte na dwóch filarach i konsolach przyściennych. Kasetony oraz piaskowcowe filary pokrywa ornament; na suficie jest to sgraffito. W kasetonach w północnej części sali znajdują się polichromowane stiukowe dekoracje przedstawiające:

• Herkulesa i Samsona – symbole siły
• Dawida w walce z Goliatem – symbol odwagi
• Marka Kurcjusza – symbol poświęcenia za kraj

Na niższych kasetonach znajdują się herby:

• herb Polski
• herb Litwy
• herb Sforzów (królowej Bony)
• herb Habsburgów (Katarzyny Habsburżanki)
• herb Poznania
• aniołek trzymający tabliczkę z datą ukończenia prac – 1555

Znaleźć tu można także podpisy artystów. Obok herbu Poznania widać narzędzia artysty, w tym dłuto i młotek oraz inicjały H. W., zaś pod herbem Sforzów znajduje się gmerk di Quaro. Opracowanie ideologiczne tych ozdób przypisuje się Józefowi Strusiowi lub Kasprowi Goskiemu.

W części południowej widnieją postacie zwierząt, zarówno realnych (słoń, lew, lampart, orzeł, nosorożec), jak też mitycznych (gryf, pegaz) oraz postacie bóstw symbolizujących ciała niebieskie: Słońce, Lunę (Księżyc), Merkurego, Wenus, Marsa, Jupitera (Jowisza) i Saturna. Układ tych postaci odzwierciedla układ ptolomejski.

Ponadto w kasetonach w kształcie krzyży znajdują się głowy:

• Mojżesza – symbol Starego Testamentu
• Jezusa Chrystusa – symbol Nowego Testamentu

Przy tej ostatniej znajduje się kolejny gmerk.

Na ścianie zachodniej znajdują się dwa portale z 1508 roku, które łączą w sobie cechy zarówno gotyku, jak i renesansu. Na obitych pozłacaną blachą drzwiach wyciśnięte są herby Czech, które być może pochodzą jeszcze z czasów Wacława II.

Wśród eksponatów uwagę zwracają wenecki globus z 1688 roku oraz popiersia rzymskich cesarzy z III i IV wieku wykopane we Włoszech w XVIII wieku

W sali tej odbywają się koncerty, a także udzielane są specjalnie uroczyste śluby.

Niegdyś równie bogato zdobiona jak Wielka Sień służyła jako miejsce obrad rady miejskiej, jednak została zniszczona podczas II wojny światowej. Odrestaurowano ją w 1954 roku. Do dnia dzisiejszego ocalał renesansowy kominek wykonany w piaskowcu z 1541 roku, w którym zamiast polan obejrzeć można kamienne kule armatnie. Pochodzi on jednak nie z ratusza, lecz z budynku Wagi Miejskiej, skąd przeniesiono go w końcu XIX wieku podczas rozbiórki wagi. Z 1536 roku pochodzi zaś portal, przeniesiony tu z kamienicy Stary Rynek 87. Nazwę swą sala zawdzięcza zdobiącym ją niegdyś portretom królów, obecne portrety pochodzą ze zbiorów Muzeum Narodowego.

W przeszłości służyła jako miejsce rozpatrywania mniejszych spraw sądowych. Zachowała ona pochodzące z renesansowej przebudowy sklepienie lustrzane. Zdobią je polichromie powstałe począwszy od drugiej połowy XVI wieku po pierwszą połowę XIX. Najstarsze jest przedstawienie Bolesława Pobożnego, a najmłodsze Przemysła I znajdujące się na osi sali.

Na ścianie północnej znajdują się alegorie kontynentów:

• Azja – 2 połowa XVII wieku – kobieta z kadzidłem i głową lwa
• Afryka – XVIII wiek – kobieta z sokołem
• Europa – XVIII wiek – postać z głową konia
• Ameryka – 1621 roku – Indianin w pióropuszu

Do przeszłości sali nawiązuje obraz na ścianie (na prawo od wejścia) Aeropagus Maioris Poloniae, przedstawiający alegorię Sądu Ziemskiego z roku 1726, pędzla Wacława Graffa. Pod oknami na wprost wejścia posąg Stanisława Augusta Poniatowskiego dłuta Augustyna Schöpsa wystawiony „za doznane łaski”, z 1783 roku.

Pierwotnie pełniło funkcje gospodarcze. Po zniszczeniach II wojny światowej odbudowano je, przystosowując do funkcji wystawienniczych. Stropy wzorowano na tych z kamienic przy Starym Rynku.

Po raz pierwszy na wieży orzeł pojawił się w latach 1690-1692^[10][4]. Współczesny orzeł został umieszczony na szczycie ratusza 19 lipca 1783^[11]. Ma 180 cm wysokości, a jego skrzydła mają 2 metry rozpiętości^[10][5]. Składa się z dwóch części miedzianej blachy^[5], która jest nitowana. Wnętrze wypełniają puszki i monety oraz pamiątki^[b][11]. Zostały one tam włożone podczas powstania orła, oraz podczas jego konserwacji w 1783, 1911^[c][12] i 1947. Posiada również zachowane wcześniejsze części wieży zegarowej, które ocalały po katastrofie z 1725^[10]. Został wykonany przez kotlarza Konrada Markusa za 100 złotych polskich. Orzeł oryginalnie był pomalowany na biało i na piersiach miał herby Ciołek i Rzeczypospolitej^[13].

Podczas konserwacji w 1911 Niemcy umieścili nad orłem drewnianą złoconą koronę cesarską^[12]. Została ona usunięta 1 maja 1919 przez trzech mieszkańców Poznania^[12].

21 września 1939 orzeł został usunięty przez Niemców^[d][14]. Umieszczono go najpierw w Ratuszu, następnie przy ul. Artyleryjskiej^[e][14]. Stamtąd został przetransportowany na Cytadelę celem wywiezienia do Muzeum Wojskowego w Berlinie^[f][14]. W wyniku niewyjaśnionych okoliczności^[g] orzeł znalazł się z powrotem na ul. Artyleryjskiej^[15]. Władze niemieckie nie były pewne w którym muzeum (w poznańskim czy berlińskim) powinien znajdować się orzeł^[15]. Ostatecznie, 1 czerwca 1940, został przekazany do Muzeum Miejskiego w Poznaniu, gdzie polscy pracownicy zawinęli go w papier i przechowywali wśród obrazów przeznaczonych na wywiezienie^[15]. 8 grudnia 1942 nadburmistrz Poznania nakazał przetransportować orła do wieży Ratusza^[15]. 1 czerwca 1944, wraz z obrazami z Muzeum Miejskiego, orzeł został przeniesiony do Archiwum Miejskiego przy ul. Szewskiej 10^[4].

Gdy mistrz ślusarski Bartłomiej ukończył swój zegar i miał go zaprezentować radzie miasta oraz wojewodzie, którego również zainteresowała ta uroczystość, miano jakoby wydać ucztę ku czci możnych panów. Podczas przygotowań do uczty nieuważny kuchcik spalił sarnią pieczeń, a nie chcąc, aby błąd wyszedł na jaw, ukradł na podmiejskiej łące dwa młode koziołki. Nie udało mu się jednak sprawy zatuszować, gdyż koziołki uciekły z kuchni i wbiegły na ratuszową wieżę. Ku uciesze gości zaczęły trykać się rogami (według jednej z wersji zwróciły uwagę zgromadzonych na malutki pożar, od którego mogło spłonąć miasto). Rozbawiony wojewoda darował winę kuchcikowi, koziołkom życie, a mistrzowi Bartłomiejowi nakazał dołączyć do mechanizmu owo „urządzenie błazeńskie”.

Pewnego dnia Bolko, syn trębacza z wieży ratuszowej, znalazł kruka z przestrzelonym skrzydłem. Chłopak ulitował się nad nim i wziął go do siebie, gdzie go pielęgnował. Pewnej nocy chłopca obudził karzełek w koronie i purpurowym płaszczu. Podziękował za okazaną dobroć i dał chłopcu małą złotą trąbkę, mówiąc, że ma jej użyć w razie niebezpieczeństwa. Po tych słowach zmienił się w kruka i odleciał. Kilka lat później, gdy Bolko zastąpił ojca na stanowisku ratuszowego trębacza, Poznań został zaatakowany przez obcą armię. Gdy napastnicy wdzierali się już na mury, młodzieniec przypomniał sobie o prezencie Króla Kruków. Wbiegł na wieżę ratusza i zaczął grać. Na horyzoncie zaczęły zbierać się czarne chmury, rosły z sekundy na sekundę, w pewnym momencie spostrzegł, że to nie chmury, lecz olbrzymie stada kruków, które spadły na atakującą armię, zmuszając ją do ucieczki. Cudowna trąbka zaginęła, gdyż Bolko upuścił ją z przerażenia, lecz pozostał hejnał. Należy tu również dodać, że wszystkie poznańskie jednostki lotnictwa w swoich znakach mają kruka^[16].

Ratusz poznański był pierwszym polskim ratuszem, który ukazał się na znaczku pocztowym w Polsce. Pokazano go na następujących znakach:

• znaczek o nominale 5 groszy z 1925 z czarnym nadrukiem „Port Gdańsk”, służący do korespondencji z terenu ówczesnego Wolnego Miasta Gdańska,
• karta pocztowa z 1931 o wartości 15 groszy (element serii z Henrykiem Sienkiewiczem),
• znaczek o nominale 1+5 złotych z 16 czerwca 1945 z okazji I Kongresu Pracowników Poczt i Telekomunikacji (nakład 60.000 egzemplarzy, proj. J. Wilczyk, znana jest odmiana nieząbkowana),
• dwa znaczki o nominałach 40 i 60 groszy z 10 czerwca 1955 z okazji XXIV Międzynarodowych Targów Poznańskich,
• dwa bloki znaczkowe o nominałach 2+1 zł i 3+1,50 zł z 7 lipca 1955 z okazji VI Ogólnopolskiej Wystawy Filatelistycznej w Poznaniu (proj. Czesław Kaczmarczyk),
• jedna z dwóch ilustrowanych kart pocztowych o wartości 40 groszy z 19 czerwca 1956 z okazji XXV Międzynarodowych Targów Poznańskich (nakład - 80.000 sztuk),
• element serii dziesięciu kart pocztowych z 15 lutego 1961 o nominałach po 40 groszy na Tysiąclecie Państwa Polskiego,
• 12-znaczkowy arkusik z okazji Dnia Znaczka w 1968, poświęcony wystawie „Tematica-Poznań 1968” (nominał - 60 groszy),
• karta pocztowa z 13 października 1972 o nominale 40 groszy z okazji VI Międzynarodowego Konkursu Skrzypcowego im. Henryka Wieniawskiego (nakład - 204.800 sztuk),
• dwa bloczki o nominałach 10+5 zł każdy z okazji Światowej Wystawy Filatelistycznej „Polska 73” (proj. W. Andrzejewski),
• z tej samej okazji znaczek z ratuszem wydała Poczta Rumuńska^[17].

• napad szlachty na ratusz poznański w 1692

• FranciszekF. Jaśkowiak FranciszekF., WłodzimierzW. Łęcki WłodzimierzW., Poznań i okolice. Przewodnik, Warszawa: Sport i Turystyka, 1983, ISBN 83-217-2434-5, OCLC 830219702 . Brak numerów stron w książce
• ZbigniewZ. Szymanowski ZbigniewZ., MartaM. Tomczyszyn MartaM., Poznań, Bielsko-Biała: Pascal, 1999, ISBN 83-87696-24-2, OCLC 749589201 . Brak numerów stron w książce
• Kronika Miasta Poznania 2/2004 Ratusz, Poznań 2004, Wydawnictwo Miejskie ISSN 0137-3552.

• Muzeum Historii Miasta Poznania
• Poznań. Historyczny orzeł na wieży ratusza w bazie Repozytorium Cyfrowego Filmoteki Narodowej.
• Archiwalne widoki i publikacje o ratuszu w bibliotece Polona
• Audycja „Mój Poznań, moja Wielkopolska - Tajemnice ratuszowych piwnic” w serwisie YouTube, Ratajska Telewizja Kablowa