Pułk KOP „Czortków”

Pułk KOP „Czortków” został sformowany w 1929, w składzie Brygady KOP „Podole”^[a]. Dowództwo pułku znajdowało się w Czortkowie. Oddziałem administracyjno–gospodarczym dla pułku był 25 batalion KOP „Czortków”^[2] .

Rozkazem dowódcy KOP z 23 lutego 1937 została zapoczątkowana pierwsza faza reorganizacji Korpusu Ochrony Pogranicza „R.3”. Jej wynikiem było między innymi rozformowanie pułku KOP „Czortków”. Wchodzące w jego skład pododdziały, podporządkowane zostały bezpośrednio dowódcy Brygady KOP „Podole”^[3].

27 sierpnia 1939 po godz. 17:00 na terenie Okręgu Korpusu Nr VI została zarządzona mobilizacja alarmowa. W ciągu 24 godzin Dowództwo Brygady KOP „Podole” sformowało Kwaterę Główną 36 Dywizji Piechoty. Wieczorem 30 sierpnia z Czortkowa wyjechał transport kolejowy wiozący KG 36 DP^[4]. Tego samego dnia dowódca KOP wydał rozkaz organizacyjny L. 4026 w sprawie utworzenia dowództwa zastępczego pułku KOP „Czortków” dla obsadzenia Południowego Odcinka Granicznego Rosja. Dowództwo pułku powstało na bazie batalionu KOP „Borszczów”^[5]. Zdaniem Prochwicza: Z dniem 30 sierpnia zlikwidowano dowództwo Brygady KOP „Podole” przekształcając je w dowództwo pułku KOP „Czortków”^[6]

Na stanowisko dowódcy pułku został wyznaczony podpułkownik Marceli Jan Kotarba^[7], dotychczasowy dowódca baonu KOP „Borszczów”.

Walki o strażnice
Pułk KOP „Czortków” ppłk. Marcelego Kotarby, ochraniał trzema baonami granicę na Podolu wzdłuż Zbrucza i na pograniczu z Rumunią w rejonie Zaleszczyk. 17 września zaatakowały go jednostki 6 Armii komkora Golikowa, 12 Armii komandarma II rangi Tiuleniewa oraz pododdziały 22. i 23 Oddziału Wojsk Pogranicznych NKWD^[8]. Wobec przewagi nieprzyjaciela, pułk nie miał żadnych szans na powstrzymanie sowieckich oddziałów^[8]

W walkach odwrotowych z Armią Czerwoną
Po walkach na linii strażnic pododdziały pułku wycofywały się w kierunku granicy z Rumunią. Po dotarciu do Uścieczk, zorganizowano obronę mostu na Dniestrze. Do południa 17 września adiutant pułku kpt. Marzys zorganizował pododdział w sile około 200 żołnierzy uzbrojonych w karabiny i 1 ckm. Przez most biegła najbliższa droga do miejsca postoju Kwatery Głównej Naczelnego Wodza w Kołomyi. Na kierunku Uścieczka nacierała sowiecka 23 Brygada Pancerna. O godzinie 15:00 do Uścieczka przybył gen. bryg. Maksymilian Milan-Kamski, który rozkazał w razie natarcia Armii Czerwonej stawić opór, wysadzić most i wycofać się w kierunku Gwoźdzca szosą z Horodenki do Kołomyi. O 19:00 most został wysadzony, a oddział kpt. Marzysa odjechał w kierunku Zaleszczyk^[9]. Na skutek znacznej przewagi nieprzyjaciela i nie mając żadnych szans na powstrzymanie go, około południa 17 września, pułk KOP „Czortków” jako jednostka bojowa przestał istnieć^[9].

Struktura organizacyjna pułku w 1934^[10]

• dowództwo pułku KOP „Czortków”
• 13 batalion graniczny
• 14 batalion graniczny
• 25 batalion odwodowy
• 13 szwadron kawalerii
• 14 szwadron kawalerii

Organizacja i obsada personalna pułku KOP „Czortków” we wrześniu 1939

• dowództwo pułku KOP „Czortków”
  • dowódca pułku – ppłk piech. Marceli Jan Kotarba
  • adiutant – kpt. Edward Marzys
• batalion KOP „Skałat”
• batalion KOP „Kopyczyńce”
• batalion KOP „Borszczów” – kpt. Bronisław Krakowski
• kompania saperów KOP „Czortków”
• stacja gołębi pocztowych „Buczacz”

• ppłk dypl. Artur Maruszewski (1929 – 10 X 1933 → stan nieczynny)
• ppłk dypl. Tadeusz Münnich (IV 1934^[11] – IV 1936 → dowódca 26 pp)
• ppłk dypl. piech. Jerzy Płatowicz-Płachta^[b] (IV 1936 – 1 II 1937 → dowódca pułk KOP „Sarny”)
• ppłk piech. Marceli Jan Kotarba^[c] (1939)^[14]

• Marek Jabłonowski, Włodzimierz Jankowski, Bogusław Polak, Jerzy Prochwicz: O niepodległą i granice. Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1939. Wybór dokumentów. Warszawa-Pułkusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna w Pułtusku. Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, 2001. ISBN 83-88067-48-8.
• Jerzy Prochwicz, Andrzej Konstankiewicz, Jan Rutkiewicz: Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1939. Barwa i Broń, 2003. ISBN 978-83-900217-9-9. OCLC 864242470.
• Jerzy Prochwicz. Korpus Ochrony Pogranicza w przededniu wojny, Część I. Powstanie i przemiany organizacyjne KOP do 1939 r. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3 (149), s. 148-160, 1994. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN 0043-7182. 
• Jerzy Prochwicz: Formacje Korpusu Ochrony Pogranicza w 1939. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2003. ISBN 83-88973-58-4.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Piotr Zarzycki. Walki 36 Dywizji Piechoty Rezerwowej we wrześniu 1939. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (212), s. 23-60, 2006. Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej. ISSN 1640-6281. 
• Zarządzenie organizacyjne dowódcy Korpusu Ochrony Pogranicza w sprawie reorganizacji brygad KOP nr L.dz. KOP 1025/tjn./og.org./29 z 6 lipca 1929.