Proso zwyczajne

Rośnie dziko w Azji, południowej Afryce, Australii, Meksyku i na Hawajach. Uprawia się ją w wielu krajach świata, głównie w Chinach, Japonii, Bhutanie i RPA^[4]. W Polsce występuje rzadko. Jest efemerofitem^[5].

Pokrój

Posiada dobrze wykształcone korzenie, których długość może dochodzić do 1 m. Rośnie w luźnych kępach z których może wyrastać do pięciu pędów generatywnych^[6].

Łodyga

Prosta lub lekko wygięta u podstawy. Sztywne, grube, owłosione źdźbła o wysokości od 80 do 150 cm^[6], zrośnięte u podstawy^[7]. W okresie kwitnienia brak pędów płonych^[8].

Liście

Osiągają długość do 25 cm i szerokość do 2 cm. Są płaskie, gładkie lub szorstko owłosione. Mają jasnozielony kolor z licznymi, niewyraźnymi bruzdkami i wyraźnym białym paskiem pośrodku. Ich języczek jest bardzo krótki, często zastąpiony drobnymi włoskami. Pochwy liściowe otwarte w dolnej części, pokryte długimi, delikatnymi włoskami wyrastającymi z niewielkich brodawek.

Kwiaty

Zebrane w wiechę właściwą o długości dochodzącej do 35 cm. Kwiatostan jest najpierw skupiony, później rozpierzchły, z szorstkimi, długimi do 15 cm gałązkami. Kłoski dwukwiatowe o długości 4–5,5 mm. Każdy zawiera jeden kwiat płodny i jeden płonny – czasem szczątkowy^[9]. Słupek ma purpurowe znamiona. Plewy zaostrzone i często fioletowo nabiegłe, wielonerwowe – dolna trzy, a górna pięcio^[9].

Owoce

Białawe ziarniaki zamknięte w twardych, skórzastych, bezostnych plewkach o długości do 3 mm, które po dojrzeniu ziarniaków łatwo wypadają razem z nimi z plew. Plewki mają różnorodne zabarwienie – białe, żółte, siwe, czerwone, a nawet czarne. Plewki dolne kwiatu płodnego są podobne do plew – skórzasto-błoniaste i o podobnej długości. Mają 5 nerwów, są mocno wysklepione z 6-8 długimi, żółtymi liniami. Plewki górne tego kwiatu są błoniaste i spiczasto zakończone. Mają 2 nerwy i 3-4 żółte linie. Zarodek jest równy co najmniej 1/3 długości ziarniaka^[9].

Trawa jednoroczna. Gatunek dnia krótkiego. Minimalna temperatura niezbędna do wzrostu wynosi 8-10 stopni Celsjusza. Okres wegetacji trwa 80–100 dni. Proso zwyczajne kwitnie w okresie lipca-sierpnia. Jest rośliną samopylną. Wyróżnia się dużą plennością, z jednej wiechy uzyskuje się około 3000 ziarniaków. Proso jest bardzo odporne nawet na długotrwałe susze dzięki dobrze rozwiniętym korzeniom, które mogą pobierać wodę z głębszych warstw gleby^[5].

Odznacza się niewielką zawartością chlorofilu (ok. 489 mg%), średnią karotenu (ok. 38 mg%) oraz dużą krzemionki. W kwiatostanach mogą występować barwniki antocyjanowe. Ma predyspozycje do gromadzenia azotu azotanowego. Ziarniaki prosa zawierają około 10,3% białka ogólnego, 4,5% tłuszczu surowego, 59% skrobi i 8,7% włókna surowego^[5].

Jest trawą uprawną. Preferuje suchsze stanowiska. Rozwojowi roślin sprzyjają gleby żyzne, zasobne w próchnicę.

Jest jedną z najdawniej uprawianych roślin. Najstarsze pozostałości tej rośliny w osadach ludzkich odkryto w Chinach i pochodzą z okresu 8,5-7 tysięcy lat p.n.e. Miejsc, w których zaczęto uprawiać proso mogło być jednak więcej. Na Bliskim Wschodzie najstarsze znaleziska prosa pochodzą z 900–500 lat p.n.e. W Starożytnym Egipcie prawdopodobnie było nieznane, w każdym razie brak jego znalezisk i jakichkolwiek wzmianek o uprawie. Proso do Europy dotarło w II tysiącleciu p.n.e. na co wskazują datowania radiowęglowe zwęglonych ziaren pochodzących z wykopalisk archeologicznych^[10][11]. W Europie było kiedyś powszechnie uprawiane, później straciło na znaczeniu, ostatnio znów staje się popularne i powierzchnia jego uprawy wzrosła, jest dotowana z funduszy Unii Europejskiej^[12]. W Polsce w 2008 r. uprawiano je na powierzchni 6037 ha^[13].

• Uprawiane jest głównie na kaszę, zwaną kaszą jaglaną lub jagłami, Otrzymuje się ją z ziarniaków^[16]. Zawiera nieco mniej składników odżywczych niż inne zboża, ale nie zawiera glutenu, przez co nadaje się jako składnik diety bezglutenowej. Jest też łatwiej strawna niż inne kasze^[17]. Kasza zawiera 10–14% białka, sole mineralne (fosfor, wapń, cynk, jod, potas, sód, magnez, brom) i dwukrotnie więcej niż żyto i pszenica witaminy B1 i B2^[18].
• Z ziarna robi się także mąkę używana jako dodatek do kleików i niektórych rodzajów pieczywa. Nie zawiera glutenu^[19].
• Ziarniaki prosa są dodawane do gulaszy, warzyw, słodkich ziemniaków^[19].
• Ma duże zastosowanie w żywieniu zwierząt, a zwłaszcza ptactwa, jak drób czy ptaki egzotyczne^[17].
• Zboże to można też wykorzystać do produkcji skrobi i cukru gronowego^[17].
• W Chinach, Afryce i Nepalu proso jest wykorzystywane do warzenia piwa oraz pędzenia alkoholi^[19].

W Biblii proso wymienione jest dwa razy. W Księdze Ezechiela (4,9) jest werset: „Weź sobie pszenicy i jęczmienia, bobu i soczewicy, prosa i orkiszu”. W Księdze Izajasza (28:25): „Czy po wyrównaniu jej powierzchni nie rozrzuca czarnuszki i nie rozsypuje kminu, i czy w wyznaczone miejsce nie rzuca pszenicy, prosa i jęczmienia, a także orkiszu jako swej granicy?”. Jako proso przetłumaczono występujące w oryginale hebrajskim słowo dōḥan^[20].

W powieści Potop Henryka Sienkiewicza żołnierze Andrzeja Kmicica jedzą kaszę jaglaną z prosa: "A tymczasem żołnierze złożyli śpiącego pana Andrzeja na tapczanie - po czym sami zasiedli do wieczerzy i jedli chciwie duszone mięsiwo wraz z bigosem, którego obszerny sagan znalazł się na kominie. Były także i jagły, a w komorze, przy izbie, znalazł Soroka spory gąsiorek gorzałki."^[21]

W Bukiecie pieśni światowych wydanym w 1901 roku, autorstwa Józefa Chociszewskiego, znajduje się tekst piosenki rozpoczynającej się od słów: "Siałem proso na zagonie, nie mógłem go żąć, Pokochałem lube dziewczę, nie mógłem go wziąć^[22]".

W polskiej piosence ludowej Uciekła mi przepióreczka, przepióreczka ucieka w proso^[23].