Powstanie w Kronsztadzie (1906)

W 1905 r. w Kronsztadzie stacjonowało 9 tys. marynarzy Floty Bałtyckiej i 4 tys. żołnierzy^[1]. Latem tego roku wśród marynarzy powtarzały się problemy z dyscypliną, wybuchały zamieszki z powodu złego wyżywienia^[1]. Wydanie manifestu październikowego jesienią 1905 r. wywołało nową falę niepokojów wśród marynarzy, którzy zażądali m.in. skrócenia czasu służby, wydania lepszego umundurowania, lepszego traktowania przez oficerów i zgody na udział w wiecach politycznych. 26 października^?/8 listopada 1905 r. w Kronsztadzie doszło do otwartego, zbrojnego buntu. Został on stłumiony w ciągu dwóch dni, a ponad dwa tysiące osób podejrzanych o udział w nim zostało aresztowanych^[2].

Mimo tych aresztowań, partie rewolucyjne – socjaldemokraci (bez podziału na bolszewików i mienszewików) oraz eserowcy – nadal prowadziły działalność na terenie Kronsztadu. Pod presją żołnierzy i marynarzy obydwie partie utworzyły wspólną organizację i ściśle koordynowały podejmowane działania^[3]. Tak powstała Kronsztadzka Organizacja Wojskowa dążyła do wywołania kolejnego zbrojnego powstania^[4] i przygotowywała się do niego od wiosny 1906 r. Impulsem do jego wybuchu stała się decyzja o rozwiązaniu Dumy Państwowej 8 lipca^?/21 lipca 1906 r. Spodziewając się gwałtownej reakcji na rozwiązanie parlamentu, w przededniu ogłoszenia decyzji o rozwiązaniu Dumy Państwowej policja aresztowała większość obserwowanych wcześniej działaczy Socjaldemokratycznej Partii Robotników Rosji w Kronsztadzie. Zatrzymani zostali również marynarze i żołnierze, którzy wcześniej w imieniu swoich jednostek występowali w Kronsztadzie na zgromadzeniach i wiecach^[5]. Minister marynarki wojennej zabronił również wpuszczania jakichkolwiek okrętów do kronsztadzkiego portu, chyba że za jego osobistą zgodą^[5]. Zgodnie z poleceniem Organizacji Wojskowej, marynarze nie zareagowali na aresztowania, oczekując na sygnał do wszczęcia powstania^[5].

Eserowcy, którzy w większości uniknęli aresztowań, zintensyfikowali przygotowania do buntu. Dążyli do tego, by powstanie marynarzy wybuchło w tym samym terminie w całej Flocie Bałtyckiej. W tym celu nawiązali kontakt z organizacjami rewolucyjnymi w twierdzy Sveaborg w Helsingforsie (w Wielkim Księstwie Finlandii), gdzie eserowcy i bolszewicy również, niezależnie od siebie, przygotowywali powstanie^[5]. Rewolucjoniści ustalili, że gdy tylko będą gotowi do działania w Helsingforsie, powiadomią o tym Kronsztad, tam wybuchnie powstanie, a po przekazaniu zwrotnej informacji o jego wybuchu rozpocznie się wystąpienie również w fińskim garnizonie^[6]. W tym samym czasie miały też wybuchnąć powstania w Rewlu (Estonia pod panowaniem rosyjskim) i na okrętach Floty Bałtyckiej, które następnie miały zainicjować bunt w samym Petersburgu (stolicy Imperium Rosyjskiego)^[7], wymuszając na carze zwołanie Konstytuanty^[6]. Plan Organizacji Wojskowych był rozwijany niezależnie od planów komitetów centralnych obydwu partii^[6]. Kierownictwo partii eserowskiej zamierzało czekać z wywołaniem powstania do momentu, gdy rewolucję masowo poprą chłopi^[6]. Podobnie sceptycznie do planów wystąpienia jeszcze w lipcu 1906 r. nastawione było kierownictwo partii bolszewickiej. Stało ono na stanowisku, że przygotowania do powstania należało kontynuować, natomiast podjęcie walki latem 1906 r. było przedwczesne choćby z uwagi na niedostateczne poparcie dla rewolucji wśród żołnierzy przebywających w Kronsztadzie pułków piechoty^[5]. Ostatecznie powstanie wybuchło niezależnie od wątpliwości liderów obu partii, gdyż szeregowi działacze organizacji parli do szybkiego podjęcia walki, a Organizacja Wojskowa uległa ich naleganiom^[5].

17 lipca^?/30 lipca 1906 r. wybuchł bunt w twierdzy Sveaborg^[8]. Następnego dnia marynarze dowiedzieli się o nim z gazet^[9]. Do kronsztadzkich rewolucjonistów dotarł również telegram z informacją, jakoby zbuntowane załogi okrętów skierowały już okręty z Helsingforsu do Kronsztadu. Chociaż wcześniej, po spotkaniu z delegacją Petersburskiej Organizacji Wojskowej bolszewików, kronsztadzcy działacze zgodzili się odłożyć wystąpienie, teraz marynarze żądali natychmiastowego podjęcia walki^[9]. W obliczu buntu w Sveaborgu zarówno partia bolszewicka, jak i eserowcy porzucili wcześniejsze wątpliwości i postanowili poprzeć bunt. Bolszewicy wezwali również swoje lokalne organizacje i sympatyków w Libawie, Rewlu i Ust'-Dwinsku do rozpoczęcia protestów ulicznych i wyprowadzenia na ulice marynarzy i żołnierzy^[9]. Do Kronsztadu przybyli dwaj działacze Petersburskiej Organizacji Wojskowej bolszewików oraz przedstawiciel komitetu centralnego partii Dmytro Manuilski^[4].

Bunt rozpoczęli, zgodnie z ułożonym przez eserowców planem, saperzy i minerzy^[10]. Plan zakładał, iż opanują oni fort Konstanty i czterema wystrzałami z jego dział wezwą garnizon do buntu. Faktycznie minerzy i saperzy, łącznie ok. 1000 ludzi, rozpoczęli powstanie zgodnie z planem^[10], zabijając przy tym dwóch oficerów^[11]. Artylerzyści fortu odmówili jednak przyłączenia się do buntu, uniemożliwili powstańcom użycie dział i przejęcie zapasów amunicji artyleryjskiej w forcie^[11][10].

Mimo braku sygnału z fortu powstanie wszczęło również ok. 6000 marynarzy 1 i 2 dywizji Floty Bałtyckiej. Powstańcami z 1 dywizji dowodził Fiodor Onipko, były deputowany do Dumy (frakcja trudowików), w 2 dywizji dowództwo przejął marynarz, eserowiec Jegorow^[10]. Zadaniem marynarzy z 1 dywizji było przejęcie poczty, telegrafu, arsenału, komisariatów policji w Kronsztadzie oraz budynku dowództwa twierdzy. Planowano również, że przekonają oni żołnierzy 94 Jenisejskiego pułku piechoty do przyłączenia się do powstania^[10]. Marynarze 2 dywizji zamierzali opanować pozostałe forty twierdzy kronsztadzkiej^[10]. Buntownicy uwięzili oficerów^[4], a pięciu z nich zabili^[11]. Z rąk marynarzy zginął m.in. kapitan I rangi Aleksandr Rodionow^[12]. Do marynarzy przyłączył się szkolny oddział artylerzystów oraz drużyny robotników w sile ok. 400 osób^[4][11]. Powstańcy byli bardzo słabo uzbrojeni i źle dowodzeni^[10].

Powstańcom udało się opanować niewielki arsenał^[9], gdzie zdobyli znacznie mniej broni, niż się spodziewali^[10]. Uderzenie na budynek poczty i telegrafu zostało odparte^[4]. Lokalne władze w Kronsztadzie poznały plan powstania na krótko przed jego wybuchem^[9]. 94 Jenisejski pułk piechoty zachował lojalność wobec cara. Pułk ten oraz Finlandzki pułk lejbgwardii^[4] uderzyły na zbuntowanych marynarzy niemal natychmiast po tym, gdy ci wyszli z koszar^[9]. Marynarze poddali się niemal bez walki^[11]. Podobnie poddali się saperzy i minerzy w forcie Konstanty, widząc, że zostali otoczeni^[11].

Powstanie zostało całkowicie stłumione do 20 lipca^?/2 sierpnia 1906 r. W tym samym dniu upadło powstanie w Sveaborgu. Klęską zakończył się również bunt marynarzy na krążowniku Pamiat’ Azowa^[13].

Podczas powstania zginęło 20 marynarzy, zaś 48 zostało rannych. Z rąk powstańców zginęło 8 osób, w tym siedmiu oficerów, pięciu innych oficerów oraz jeden z kapelanów okrętowych zostało rannych^[10]. Ponad trzy tysiące osób – w większości marynarzy, ale również 80 osób cywilnych^[10] – podejrzewanych o udział w buncie zostało aresztowanych. Z tej liczby 130 osób zostało skazanych na katorgę, 316 – na kary więzienia, 935 – skierowane do oddziałów karnych^[10]. Spośród minerów, którzy poddali się w forcie Konstanty, siedmiu zostało skazanych na śmierć przez sąd polowy tego samego dnia, 20 lipca^?/2 sierpnia 1906 r., i natychmiast straconych^[14].

Uczestników powstań w Kronsztadzie w 1905 i 1906 r., którzy zginęli podczas walk lub zostali skazani na śmierć i straceni, upamiętnia pomnik z wiecznym ogniem w centrum Kronsztadu, odsłonięty w 1975 r. Jest on zarazem upamiętnieniem marynarzy, którzy walczyli po stronie bolszewików podczas rewolucji październikowej i wojny domowej w Rosji^[15].

• powstanie w Kronsztadzie (1921)

• A. Asher, The Revolution of 1905. Russia in Disarray, Stanford University Press, Stanford 1988, ISBN 978-0-8047-2327-5.
• A. Asher, The Revolution of 1905. Authority Restored, Stanford University Press, Stanford 1992, ISBN 978-0-8047-2327-2.
• J. Bushnell, Mutiny amid Repression. Russian Soldiers in the Revolution of 1905-1906, Indiana University Press, Bloomington 1985, ISBN 0-253-33960-X.