Polski język migowy

Pierwsze wzmianki dotyczące polskiego języka migowego pojawiły się w drugiej dekadzie XIX wieku. W roku 1817 ks. Jakub Falkowski założył w Warszawie w Pałacu Kazimierzowskim Instytut Głuchoniemych i Ociemniałych. Stworzyło to możliwość edukacji osób niesłyszących w ich naturalnym języku^[1]. Instytut Głuchoniemych został później przeniesiony na plac Trzech Krzyży, gdzie funkcjonuje do dziś^[4]. Wczesne obserwacje i analizy języka głuchych w Polsce nie nazywanego wówczas jeszcze polskim językiem migowym zostały zawarte w pierwszym słowniku języka migowego wydanym w roku 1879 (J. Hollak, T. Jagodziński, Słownik mimiczny dla głuchoniemych i osób z nimi styczność mających, Warszawa 1879)^[5].

Polski język migowy wykorzystuje jednoręczny alfabet manualny starofrancuskiego języka migowego, przez co wydaje się być powiązany z francuskim językiem migowym. Może też mieć cechy wspólne z rosyjskim i niemieckim językiem migowym co jest związane z historią Polski z okresu zaborów, gdy rusyfikacja i germanizacja znacząco wpływały na język polski, a także może posiadać zapożyczenia z języka migowego używanego w zaborze austriackim^[6].

Przez ponad 100 lat, od połowy XIX w. do połowy lat 80. XX wieku, w edukacji głuchych dominowała doktryna oralistyczna. Według niej głusi mieli uczyć się czytać z ust. Niesłyszącym zakazywano migania, a w szkołach zdarzały się przypadki wiązania rąk, by tej praktyce przeszkodzić^[b]. Stąd wielu głuchych uważa, że język migowy był marginalizowany przez osoby słyszące chcące narzucić swoje poglądy na komunikację głuchych^[4].

W roku 1984 Wacław Kur, zajmujący się edukacją głuchych w ministerstwie oświaty, pojechał do Sztokholmu, gdzie w szkole dla głuchych zobaczył nauczanie językiem migowym i jego zdecydowanie lepsze wyniki od nauki czytania z ust. Po powrocie pozwolił pomocniczo wprowadzić system językowo-migowy w nauczaniu głuchych mowy. Zaczęto również wówczas nauczycieli uczyć systemu językowo-migowego. Nie wprowadzono jednak do szkół polskiego języka migowego. Skutkiem tego do środowiska osób niesłyszących wprowadzono sztuczny system komunikacji będący formą hybrydową znaków migowych z językiem polskim kodowanym manualnie^[7].

Nie istnieją programy nauczania polskiego języka migowego, ani też standardy obowiązujące nauczycieli tego języka przez co niesłyszący uczeń nie ma możliwości poznawania i rozwijania w szkole umiejętności posługiwania się własnym językiem naturalnym^[8]. Początki profesjonalnego przygotowania zawodowego w zakresie translacji polskiego języka migowego miały miejsce dopiero w roku 2008 na Uniwersytecie Warszawskim^[9].

Inicjatorem wprowadzenia nazwy „polski język migowy” był Michael Farris, pracownik Instytutu Językoznawstwa na UAM w Poznaniu, który użył jej w swojej pracy Sign language research and Polish Sign Language z 1994 roku („Lingua Posnaniensis” 1994, nr 36)^[5]. Aż do lat 90. XX wieku nie prowadzono badań naukowych nad polskim językiem migowym^[5]. Pracownia Lingwistyki Migowej (PLM) Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego jest jedną z czterech największych baz na świecie zbierających dane migowe, obok baz języka australijskiego, niemieckiego i brytyjskiego^[4]. Do marca 2014 roku PLM zidentyfikowała w PJM 6610 leksemów, występujących w korpusie ponad 200 tysięcy użyć^[10]. W oparciu o ten zbiór powstał Korpusowy słownik polskiego języka migowego który przedstawia wieloznaczność znaków migowych oraz ich użycie w konkretnym kontekście^[11]. Pracownia w ramach współpracy z Ministerstwem Edukacji Narodowej przygotowuje podręczniki do nauki języka migowego^[4].

Dla głuchych Polaków posługujących się polskim językiem migowym jako językiem ojczystym język polski jest językiem obcym, który poznają tylko w jakimś stopniu. Stąd choć potrafią pisać w języku polskim robią oni błędy gramatyczne typowe dla obcokrajowców^[12].

Część głuchych nie jest w stanie w ogóle nauczyć się fonicznego języka polskiego. Obecnie niektórzy uważają, że wymaganie od głuchych stosowania metody oralnej (mówienie, odczytywanie słów z ruchu warg) jest formą przemocy, polegającej na niszczeniu kultury, porównywalnej do wynaradawiania rdzennych mniejszości w Kanadzie^[13].

Przez długi czas w Polsce języki migowe uchodziły za języki prymitywne, pozbawione zasad gramatyki. W rzeczywistości PJM, podobnie jak inne języki migowe, tworzy system o własnej, odmiennej od polskiej, strukturze gramatycznej. Wbrew obiegowym poglądom za pomocą migowego da się wypowiedzieć złożone pojęcia w każdym temacie znanym osobom słyszącym^[4].

W PJM nie ma dźwiękowych odpowiedników fonemów; są natomiast ich realizacje wizualne. Można więc mówić o fonemach PJM jako abstrakcyjnych reprezentacjach wiązek cech dystynktywnych. Według niektórych autorów nie należy jednak mówić o istnieniu fonemów w PJM, a jedynie o istnieniu izolowanych cech dystynktywnych (diakrytów), które bezpośrednio uczestniczą w formowaniu morfemów. Byłaby to zatem swoista fonologia diakrytów, a nie fonologia fonemów.

PJM ma bogatą morfologię, zarówno fleksję, jak i derywację. PJM ma mechanizmy fleksyjne zarówno analityczne, jak i syntetyczne. Kategorie fleksyjne są tu zgoła odmienne niż w polszczyźnie: nie ma przypadka, słabo rozwinięta jest kategoria osoby agensa. Do charakterystycznych, swoistych kategorii fleksyjnych PJM należą: kategoria osoby obiektu, kategoria inkluzywności-ekskluzywności, kategoria klasy. Według niektórych autorów nie należy mówić o klasie jako osobnej kategorii fleksyjnej, tylko o wyspecjalizowanej części mowy – klasyfikatorze (rozumianym jednak odmiennie niż klasyfikatory w językach fonicznych).

Jeśli chodzi o składnię, to w zdaniach dłuższych dominuje szyk SVO z modyfikatorami dodawanymi na końcu. W zdaniach krótkich pojawia się też szyk SOV. Relacje między zdaniami składowymi zdań złożonych komunikowane są za pomocą specjalnych morfemów mimicznych.

Ważną rolę w komunikatach PJM odgrywają elementy niemanualne, w szczególności: położenie tułowia i głowy (odchylenia, zwroty) oraz mimika. Występowanie tych elementów należy do języka (jest zgramatykalizowane).

Trudności w rozgraniczeniu fonologii, morfologii i składni w PJM związane są między innymi z nieco inną niż w językach fonicznych strukturą komunikatów w tym języku. Dzięki funkcjonalnej niezależności artykulatorów takich jak np. dłoń lewa, dłoń prawa czy twarz, możliwe jest równoczesne nadawanie kilku znaków. W wielu przypadkach sposób łączenia tych znaków jest ściśle określony przez reguły gramatyczne.

Naukowe badania nad PJM rozpoczęto stosunkowo niedawno, z wieloletnim opóźnieniem w stosunku do badań nad językami migowymi w krajach zachodnich. Nazwa Polski Język Migowy i skrót PJM zostały wprowadzone do badań językoznawczych w 1994 przez Michaela A. Farrisa (Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu) w pierwszym tekście lingwistycznym poświęconym temu językowi. Od tego czasu ukazały się kolejne artykuły tego autora, a także autorstwa członków powstałej w drugiej połowie lat 90. grupy badawczej pracującej pod kierunkiem Marka Świdzińskiego na Uniwersytecie Warszawskim. Wszystkie dotychczasowe prace zawierają jedynie cząstkowe opisy struktury gramatycznej PJM.

Nieliczne powstałe przed 1994 rokiem pretendujące do naukowości teksty z „polskim językiem migowym” w tytule zawierały w istocie uwagi na temat systemu językowo-migowego (przede wszystkim książki Bogdana Szczepankowskiego i Jacka Perlina). PJM jako problem badawczy został rozpoznany dopiero w połowie lat 90. XX wieku.

• SignWriting

• Michael Farris, Sign language research and Polish Sign Language, „Lingua Posnaniensis”, t. 36, s. 13–36, 1994.
• Michael Farris, Models of person in sign language, „Lingua Posnaniensis”, t. 40, 47-59, 1998.
• Iwona Grzesiak, Strukturalna klasyfikacja i systematyzacja znaków Polskiego Języka Migowego dla potrzeb leksykografii dwujęzycznej, Olsztyn 2007.
• Harlan Lane, Maska dobroczynności. Deprecjacja społeczności głuchych, tłum. T. Gałkowski, J. Kobosko, Warszawa 1996.
• Oliver Sacks, Zobaczyć głos. Podróż do świata ciszy, przeł. A. Małaczyński, Poznań 1998.
• Studia nad kompetencją językową i komunikacją niesłyszących, (red.) M. Świdziński i T. Gałkowski, Warszawa 2003, s. 1–108.
• Marek Świdziński, Bardzo wstępne uwagi o opisie gramatycznym Polskiego Języka Migowego. Część I, „Audiofonologia”, t. 12, s. 69–83, 1998.
• Piotr Tomaszewski, Polski Język Migowy – mity i fakty, „Poradnik Językowy”, z. 6, 59-72, 2004.
• Piotr Tomaszewski, O niektórych elementach morfologii Polskiego Języka Migowego: złożenia. Część I, „Poradnik Językowy”, z. 2, 59-75, 2005.
• Piotr Tomaszewski, O niektórych elementach morfologii Polskiego Języka Migowego: zapożyczenia. Część II, „Poradnik Językowy”, z. 3, 44-62, 2005.
• Piotr Tomaszewski, Paweł Rosik, Sygnały niemanualne a zdania pojedyncze w Polskim Języku Migowym: Gramatyka twarzy, „Poradnik Językowy”, z. 1, 33-49, 2007.
• Piotr Tomaszewski, Paweł Rosik, Sygnały niemanualne a zdania złożone w Polskim Języku Migowym: Gramatyka twarzy, „Poradnik Językowy”, z. 2, 64-80, 2007.

• Korpusowy Słownik Polskiego Języka Migowego – Pracownia Lingwistyki Migowej
• Glusi.TV – Filmy w języku migowym, serwis dla niesłyszących
• Stowarzyszenie Rozwoju PITAGORAS – I poziom podstawowy. [dostęp 2015-05-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-28)].
• Stowarzyszenie Rozwoju PITAGORAS – II poziom średnio zaawansowany. [dostęp 2015-05-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-11)].
• Joanna Skarżyńska: Video słownik znaków języka migowego. Zespół Szkół nr 32 im. K.K. Baczyńskiego, 2022-01. [dostęp 2022-03-07]. (pol.).