Pałac „Pod Krzysztofory”

Budynek znajdował się tutaj prawdopodobnie już w 2. połowie XIII w. Przyrynkową partię obecnego pałacu Pod Krzysztofory tworzy średniowieczny dom, zajmujący lokacyjną działkę narożną^[1]. Najstarszym murowanym obiektem działki była wieża na rzucie kwadratu o boku 10 m, wzniesiona w połowie długości działki, przy granicy z południowym sąsiadem. Oprócz kamiennych murów, z budynku zachowało się ceglane obramienie otworu od strony wschodniej. Przed połową XIV w. wieżę wcielono do wzmiankowanego obszernego domu, złożonego z części frontowej i skrzydła wzdłuż ulicy Szczepańskiej^[1]. Prawdopodobnie w tym samym czasie lub niewiele później zbudowano przedproże^[1]. Około roku 1380 powstała kamienna figura św. Krzysztofa, usytuowana zapewne na fasadzie i stylowo związana z praską plastyką parlerowską^[1]. Pierwszymi znanymi właścicielami budynku byli w XIV wieku Spycymirowie, oraz Czirlowie w pierwszej ćwierci XV w.^[1] W 1423 r. dom wzmiankowany był jako „wielki” i od tego czasu do połowy XVI w. pozostawał w rękach patrycjuszowskiego rodu Morsztynów (stąd nazwana była też kamienicą Morsztynowską)^[1]. W 1557 roku współwłaścicielami kamienicy zostali członkowie rodziny Koźlów i Bonerów. W XVI wieku pełniła funkcję domu czynszowego. W latach 1590–1609 jej właścicielem był olkuski rajca Marcin Iwan, a potem do 1644 roku rodzina Ronenbergów^[3][4]. Na przełomie XVI i XVII w. funkcjonowała tutaj jedna z najstarszych krakowskich aptek. Jednym z aptekarzy wynajmujących pomieszczenia na parterze był Stanisław Haller, który odkupił prawa własności do 4/6 kamienicy. W 1644 r. kamienicę i sąsiednie domy nabył marszałek nadworny koronny Władysława IV, Adam Kazanowski^[4], który uczynił je rezydencją i planował przerobić na rezydencję królewską. Przebudowy w stylu barokowym dokonano według projektu Wawrzyńca Senesa, który wzniósł budynek pałacu na planie litery L i ozdobił go zachowanym do dnia dzisiejszego krużgankiem oraz galerią arkadową. Z tego okresu zachowały się również relikty dawnych gotyckich kamienic.

Podczas najazdu („potopu”) szwedzkiego pałac został poważnie zdewastowany. Po roku 1680 właścicielem rezydencji stał się Jan Wawrzyniec Wodzicki. Z jego polecenia w latach 1682–1684 przeprowadzono gruntowną jej przebudowę^[2]. Pod koniec XVII w. przebudowy dokonał włoski architekt Jakub Sollari, a stiuki i wykończenia wykonał włoski rzeźbiarz Baltazar Fontana. Stiuki (przedstawiające m.in. strącenie Faetona) powstały wtedy m.in. w gabinecie o sklepieniu zwierciadlanym. W XVIII w. pomieszczenie to pełniło funkcję pałacowej kaplicy. Reprezentacyjny charakter budynku podkreślała wspaniała sień, kolumnada na dziedzińcu oraz duże sale na pierwszym piętrze (piano nobile)^[3]. Po 1726 r. były prowadzone dalsze prace architektoniczne związane z przebudową obiektu. W ich efekcie fasada pałacu uzyskała cechy stylu barokowego. Została ona ponadto wyłożona okładziną kamienną, a bramę ozdobił barokowy portal. Przemianom uległy także wnętrza rezydencji, które upiększono dekoracją polichromowaną, zachowaną do naszych czasów w niektórych pomieszczeniach pierwszego i trzeciego piętra. Podziw współczesnych budziły także sprzęty zdobiące komnaty pałacu. To właśnie z Krzysztoforów wypożyczono na Wawel meble w związku z uroczystościami koronacyjnymi Augusta II.

Pałac dosyć często zmieniał swoich właścicieli i lokatorów. Obok już wymienionych byli nimi Radziejowscy; mieszkał tu po abdykacji Jan Kazimierz, a później Michał Korybut Wiśniowiecki. W latach 1775–1782 w pałacu rezydował po powrocie z Kaługi biskup Kajetan Ignacy Sołtyk^[2]. Gdy w 1809 r. Kraków został wyzwolony przez wojska polskie pod wodzą księcia Józefa Poniatowskiego, budynek stał się kwaterą sztabu głównego. Szczególnie często właściciele pałacu zmieniali się w XIX w. W latach 1856–1861 na parterze mieściła się drukarnia „Czasu”, a ponadto Antoni Hawełka prowadził tam sklep kolonialny i popularny w Krakowie „interes śniadaniowy”^[3].

W pewnym momencie nad budynkiem zawisło bardzo poważne niebezpieczeństwo. W 1912 r. pałac stał się własnością spółki budowlanej, która postanowiła stary dom rozebrać, aby na jego miejscu wznieść dochodową kamienicę czynszową. Przeciwko temu projektowi ostro zaprotestowała krakowska opinia publiczna z Towarzystwem Opieki nad Polskimi Zabytkami Sztuki i Kultury na czele. Protest okazał się skuteczny i do rozbiórki na szczęście nie doszło. W 1916 r. Krzysztofory zostały odrestaurowane według projektu Wacława Krzyżanowskiego^[2]. Po wybuchu I wojny światowej znajdowały się tu kwatery ochotniczych jednostek wojskowych – Legionów Polskich. W 1918 pałac przejął Skarb Państwa. W 1919 w gmachu siedzibę miała Polska Komisja Rządząca^[5]. Po odnowieniu mieściła się w nim Dyrekcja Robót Publicznych^[2].

W 1929 w budynku została założona kawiarnia „Europejska”^[6].

Z Krzysztoforami związana jest również mieszcząca się w piwnicach Galeria Krzysztofory. Na początku lat 30. XX w. powstała tu Grupa Krakowska, stowarzyszenie artystów działające do 1937 r., reaktywowane w 1958 r. W 1961 Tadeusz Kantor przeniósł do piwnic pałacu swój teatr Cricot 2, założony w 1955 roku w Domu Plastyków, a w roku 1980 przeniósł go do siedziby przy ul Kanoniczej 5 w Krakowie^[3].

W latach 1958–1959 przeprowadzono remont budynku, a w 1965 roku przekazano go Muzeum Historycznemu Miasta Krakowa. W latach 2001–2021 przeprowadzono remont budynku według projektu firmy M. Cempel i Partnerzy^[3].

Corocznie w Krzysztoforach ma miejsce wystawa pokonkursowa szopek krakowskich.

•  
  Krzysztofory (2008).
•  
  Rzeźba św. Krzysztofa.
  Projektował prof. Aleksander Śliwa. Odsłonięta 23 lipca 2021 roku.
•  
  Pomnik krakowskiej przekupki Miedzianny.
  Projektował prof. Aleksander Śliwa. Odsłonięta 17 grudnia 2021 roku. Na fasadzie od strony pl. Szczepańskiego.

• Pałac Krzysztofory na stronie Muzeum Historycznego Miasta Krakowa