Ochrona zabytków w Polsce

	Informacje w projektach siostrzanych
	Cytaty w Wikicytatach
	Definicje słownikowe w Wikisłowniku

Ochrona zabytków w rozumieniu przyjętym w obowiązującej obecnie w Polsce ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003 r. oznacza działania organów administracji publicznych podejmowane w celu^[1]:

zapewnienia warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie;
zapobiegania zjawiskom niepożądanym: niszczeniu i niewłaściwemu korzystaniu z zabytków, ich kradzieżom, zaginięciom, nielegalnemu wywozowi za granicę;
kontrolowania stanu zachowania i przeznaczenia zabytków;
uwzględniania zadań ochronnych w procesie planowania, zagospodarowania przestrzennego oraz kształtowania środowiska.

W wielu pracach teoretycznych dotyczących ochrony zabytków pojęcie to definiuje się jednak znacznie szerzej, jako ogół działań podejmowanych wobec zabytków dla zapewnienia zachowania ich substancji zabytkowej i umożliwienia społeczeństwu korzystania z wartości zabytkowych, których zabytki są nośnikami.

Pojęcie ochrony zabytków

Osobny artykuł: Ochrona zabytków.

Mały słownik ochrony zabytków definiuje ochronę zabytków jako ogół działań mających na celu zapewnienie zabytkom:

trwanie dum mundus durat (jak długo będzie istniał świat);
uczestnictwa w kształtowaniu świadomości indywidualnej i społecznej;
wypełniania roli składnika współkształtującego środowisko człowieka.

Z tak szerokiej definicji pojęcia ochrony zabytków wynika, że obejmuje ona:

formułowanie teorii i zasad konserwatorskich,
prawodawstwo,
czynności administracyjne,
badania nad zastosowaniem nowych środków i metod konserwatorskich,
badania zabytków,
współuczestnictwo w planowaniu gospodarczym i planowaniu przestrzennym,
sporządzanie projektów technicznych,
wykonywanie prac przy zabytkach,
bieżące utrzymywanie zabytków i zapobieganie szkodliwym oddziaływaniom,
upowszechnianie wiedzy o zabytkach,
organizowanie i wypełnianie społecznej opieki nad zabytkami.

Definicja zabytku w świetle prawa polskiego

Osobny artykuł: Zabytek.

Zabytki w Polsce (ang. cultural property in Poland) obejmują - wedle konwencji haskiej o ochronie zabytków w razie konfliktu zbrojnego (tytuł niekiedy tłumaczony nieprawidłowo i niezgodnie zakresem aktu jako konwencja haska o ochronie dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego) oraz wedle polskiej ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami - wszystkie obiekty dziedzictwa kultury materialnej (ang. tangible cultural heritage items) w Polsce.

Według przepisów prawa polskiego zabytkiem jest nieruchomość (np. pojedynczy budynek, cmentarz, historyczny układ urbanistyczny lub krajobraz kulturowy) albo rzecz ruchoma (np. dzieło sztuki użytkowej, obraz, rzeźba, znalezisko archeologiczne – np. artefakt), ich części lub zespoły rzeczy, które są dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowią świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, a których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na swoją wartość artystyczną, naukową lub historyczną. Obiekty takie mogą być wpisane do rejestru zabytków prowadzonego przez wojewódzkiego konserwatora zabytków.

Formy ochrony zabytków

Zgodnie z ustawą istnieje pięć form ochrony zabytków:

wpis do rejestru zabytków;
wpis na Listę Skarbów Dziedzictwa;
uznanie za pomnik historii
utworzenie parku kulturowego;
ustalenie wymogów ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego lub w decyzji lokalizacyjnej^[2];

Wpis do gminnej ewidencji zabytków nie jest formą ochrony zabytków w myśl Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003 r. – co jednak nie musi oznaczać, że nie jest on formą ochrony zabytków w ogóle (sporna kwestia tzw. nienazwanych form ochrony)^[3]. Ustawa odróżnia zatem ochronę zabytków, która ma być sprawowana przez organy państwowe i opiekę nad zabytkami, sprawowaną przez właścicieli i użytkowników zabytków. Takie ujęcie problematyki ochrony zabytków stanowi naśladownictwo niemieckich wzorców legislacyjnych, w których odróżnia się Denkmalschutz (ochronę zabytków) od Denkmalpflege (opieki nad zabytkami). W Polsce w latach 1961–1973 wartość zabytku określała pięciostopniowa klasyfikacja ( klasa 0 oraz klasy I-IV). Obecnie podział na klasy nie jest stosowany. Zasadniczo uważa się wszystkie zabytki za równie cenne^[4], chociaż zabytki mające wyjątkową wartość Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej może uznać za pomniki historii. Najbardziej unikatowe zabytki mogą zostać wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Rejestr zabytków

Obecnie obowiązuje podział na:

zabytki nieruchome – nieruchomość, jej część (np. klatka schodowa) lub zespół nieruchomości (ale także historyczny układ urbanistyczny, ruralistyczny lub zespół budowlany)^[5] – jest ich łącznie 78616 (stan na 29 stycznia 2021)^[6],
zabytki ruchome – rzeczy ruchome, jej części lub zespoły rzeczy ruchomych: dzieła sztuki ruchome (np. kolekcja sztuki, dzieło sztuki użytkowej, obraz, rzeźba) lub dzieła techniki (np. pojazd zabytkowy, broń dawna), a także starodruki, zabytkowe manuskrypty – jest ich łącznie 268915 (stan na 29 stycznia 2021)^[7] - przy czym rejestr nie obejmuje zabytków uwzględnionych w inwentarzach muzealnych, narodowym zasobie bibliotecznym (starodruki i zabytkowe manuskrypty) oraz narodowym zasobie archiwalnym
zabytki archeologiczne – zabytek nieruchomy będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów (stanowisko archeologiczne) albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem (znalezisko archeologiczne – np. artefakt - przy czym rejestr nie obejmuje znalezisk uwzględnionych w inwentarzach muzealnych) – jest ich łącznie 7806 (stan na 29 stycznia 2021)^[8].

Ochroną mogą być objęte również historyczne, geograficzne lub tradycyjne nazwy budynków, placów, ulic lub jednostek osadniczych. Z rejestru skreśla się otoczenie zabytku, w przypadku skreślenia z rejestru tego zabytku.

Wszystkie zabytki (z dziedzin budownictwa, rzemiosła, sztuki, archeologii (dziedzictwo archeologiczne) i przyrody) łącznie z obiektami niematerialnego dziedzictwa kulturowego (ang. intangible cultural heritage items, zwanymi niekiedy w żargonie nauk humanistycznych i sztuk artystycznych niezgodnie z definicją prawną również zabytkami) stanowią zasoby dziedzictwa kulturowego.

Osobny artykuł: Ochrona przyrody w Polsce.

Zobacz też

Przypisy

↑ Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2022 r. poz. 840).
↑ Czyli decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego.
↑ Katarzyna Zalasińska: Ochrona a opieka nad zabytkami. Formy ochrony. Narodowy Instytut Dziedzictwa. [dostęp 2021-05-22].
↑ Art. 6 ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2022 r. poz. 840).
↑ Zgodnie z art. 9 ust. 3 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2022 r. poz. 840), decyzja o wpisie do rejestru zabytków historycznego układu urbanistycznego, ruralistycznego lub zespołu budowlanego nie wyklucza możliwości wpisu do rejestru również poszczególnych obiektów wchodzących w ich skład
↑ Zestawienie danych statystycznych z rejestru zabytków - zabytki nieruchome. [w:] Otwarte Dane [on-line]. gov.pl Serwis Rzeczypospolitej Polskiej, 2021-01-29. [dostęp 2021-02-17].
↑ Zestawienie danych statystycznych z rejestru zabytków - zabytki ruchome. [w:] Otwarte Dane [on-line]. gov.pl Serwis Rzeczypospolitej Polskiej, 2021-01-29. [dostęp 2021-02-17].
↑ Zestawienie danych statystycznych z rejestru zabytków - zabytki archeologiczne. [w:] Otwarte Dane [on-line]. gov.pl Serwis Rzeczypospolitej Polskiej, 2021-01-29. [dostęp 2021-02-17].

Bibliografia

Ciołek, Tadeusz Maciej. 2019. Gerard Ciołek i przyjaciele: Kalendarium życia i pracy 25 pasterzy krajobrazu i zabytków. Kraków: Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, ISBN 978-83-65991-80-5 (cz. 1 i 2)
Mieczysław Kurzątkowski: Mały słownik ochrony zabytków. Warszawa, Ministerstwo Kultury i Sztuki. Ośrodek Dokumentacji Zabytków, 1989.

Zapoznaj się z zastrzeżeniami dotyczącymi pojęć prawnych w Wikipedii.

[1] Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2022 r. poz. 840).

[2] Czyli decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego.

[3] Katarzyna Zalasińska: Ochrona a opieka nad zabytkami. Formy ochrony. Narodowy Instytut Dziedzictwa. [dostęp 2021-05-22].

[4] Art. 6 ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2022 r. poz. 840).

[5] Zgodnie z art. 9 ust. 3 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2022 r. poz. 840), decyzja o wpisie do rejestru zabytków historycznego układu urbanistycznego, ruralistycznego lub zespołu budowlanego nie wyklucza możliwości wpisu do rejestru również poszczególnych obiektów wchodzących w ich skład

[6] Zestawienie danych statystycznych z rejestru zabytków - zabytki nieruchome. [w:] Otwarte Dane [on-line]. gov.pl Serwis Rzeczypospolitej Polskiej, 2021-01-29. [dostęp 2021-02-17].

[7] Zestawienie danych statystycznych z rejestru zabytków - zabytki ruchome. [w:] Otwarte Dane [on-line]. gov.pl Serwis Rzeczypospolitej Polskiej, 2021-01-29. [dostęp 2021-02-17].

[8] Zestawienie danych statystycznych z rejestru zabytków - zabytki archeologiczne. [w:] Otwarte Dane [on-line]. gov.pl Serwis Rzeczypospolitej Polskiej, 2021-01-29. [dostęp 2021-02-17].

[1]