Monoftongizacja

Monoftongizacja (od stgr. μονόφθογγος monophthongos „jednobrzmiący”) – proces fonetyczny polegający na przekształcaniu się dyftongów w pojedyncze samogłoski (monoftongi). Monoftongizacja zaszła między innymi w łacinie i języku prasłowiańskim.

Przyczyną jest nałożenie się na siebie artykulacji pierwszego i drugiego elementu dyftongu. W praktyce część narządów artykulacji ustawia się jak do wytworzenia pierwszego elementu dyftongu, podczas gdy część jak do drugiego. Powstała wtedy nowa samogłoska ma na ogół barwę pośrednią pomiędzy barwą pierwszego a barwą drugiego elementu, z przewagą (na ogół) tego ostatniego. Np. z dwugłoski /ɑ ɪ/ w procesie monoftongizacji powstaje /e/, z /AU/ samogłoska /o/, z /e ɪ/ zwykle /i/ itd. Przeciwieństwem monoftongizacji jest dyftongizacja.

W łacinie

Ta sekcja od 2016-03 wymaga zweryfikowania podanych informacji.

Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych.
Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

W łacinie proces monoftongizacji zachodził przez cały znany nam okres historii języka.

Z dyftongów odziedziczonych z prajęzyka monoftongizacji uległ najpierw dyftong [e ɪ], który całkowicie przeszedł w długie [ɪ] w ciągu II wieku p.n.e. (np. starołac. marei → mari).

Również w okresie archaicznym silnym tendencjom monoftongizacyjnym ulegał dyftong [o ɪ], który w bardzo dużej ilości wyrazów przeszedł w długie [u] (np. gr. Phoenix → łac. Punicus). W późniejszym okresie natomiast (III wiek n.e.) monoftongizacja dawała tu samogłoskę nieco bardziej otwartą, którą zapisywano przez „E”, jakkolwiek była zapewne bardzo zbliżona do współczesnego niemieckiego „o umlaut”.

Dyftong [a ɪ] już pod koniec II w. p.n.e. przeszedł w [æ] (drugi element uległ rozszerzeniu), które od I wieku p.n.e. zaczyna regularnie zlewać się w czyste [e]. W I wieku p.n.e. proces ten odnotowuje się w wiejskiej odmianie języka, następnie zaczyna się on rozpowszechniać. Pod koniec I w. p.n.e. obejmuje miasta w Galii Przedalpejskiej, następnie prowincje i większe ośrodki kulturalne, by w III wieku n.e. utrwalić się również w języku warstw wykształconych.

Dyftong [a ʊ] wykazywał już w epoce archaicznej tendencje do przechodzenia w długie [o], na co są liczne dowody w leksyce łacińskiej okresu klasycznego i późniejszych (np. zdrobnienie wyrazu plaustrum „wóz” brzmi plostellum, zamiast spodziewanego plaustellum). Język wytrzymał jednak presję monoftongizacyjną i zachował [ɑ ʊ] jako dyftong właściwy do tej pory. Tak samo stało się z dyftongami [ʊ ɪ] oraz [e ʊ].

W angielskim

Monoftongizacja występuje również w niektórych dialektach języka angielskiego^[1]. Przykładowo w południowoamerykańskiej oraz w afroamerykańskiej odmianie języka angielskiego dyftongi /ɑ ɪ / oraz /ɔ ɪ / przechodzą kolejno w /a ː / i /ɔ ː / i tak wyraz try /t r ɑ ɪ / → /t r a ː /, a wyraz boil /b ɔ ɪ l / → /b ɔ ː l /^[2].

Przypisy

↑ Włodzimierz Sobkowiak: English Phonetics for Poles. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2004, s. 190. ISBN 83-7177-252-1.
↑ Michał Garcarz: African American Hip Hop Slang: A Sociolinguistic Study of Street Speech. Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT, 2013, s. 82-83. ISBN 978-83-7432-938-5.

[1] Włodzimierz Sobkowiak: English Phonetics for Poles. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2004, s. 190. ISBN 83-7177-252-1.

[2] Michał Garcarz: African American Hip Hop Slang: A Sociolinguistic Study of Street Speech. Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT, 2013, s. 82-83. ISBN 978-83-7432-938-5.

[1]