Martin Weiss (podoficer SD)

Urodził się w Karlsruhe w rodzinie miejscowego hydraulika. Ukończył ośmioklasową szkołę powszechną, następnie zdał egzamin czeladniczy w specjalności instalacje grzewcze oraz dołączył do organizacji młodzieżowej Wandervogel. W latach 1923–1927 przebywał w Ameryce Południowej, gdzie pomagał bratu założyć farmę. Po powrocie do ojczyzny zdał egzamin mistrzowski i w związku ze śmiercią ojca przejął rodzinny interes. W 1930 r. ożenił się i spłodził trójkę dzieci^[3].

Do SS-Reiterei początkowo dołączył z powodu pasji jeździectwa, uzyskując w nim stopień SS-Rottenführera. 6 września 1939, w związku z trwającą kampanią wrześniową został przeniesiony do zmotoryzowanej jednostki kwatermistrzowskiej SS-VT z którą trafił na front we Francji. Zdemobilizowany w sierpniu 1940, wrócił do poprzedniej pracy^[4].

Wiosną 1941 otrzymał przydział do Einsatzkommando 3, następnie w okresie między październikiem 1941 r. a lipcem 1944 r. pełnił funkcję oficera łącznikowego w referacie żydowskim urzędu komendanta policji bezpieczeństwa i SD w Wilnie oraz pełnił rolę koordynatora działań wobec miejscowej ludności żydowskiej i osadzonych w więzieniu na Łukiszkach^[5].

Mimo niskiego stopnia (SS-Hauptscharführer) miał nieograniczoną przez zwierzchników władzę, przez co stał się de facto zarządcą wileńskiego getta. Wyróżniał się wyjątkowym okrucieństwem zarówno podczas egzekucji, jak i inspekcji posterunków przy bramie getta, które często kończyły się śmiercią kontrolowanych przechodniów^[6].

W latach 1941–1943 dowodził złożonym z litewskich kolaborantów oddziałem specjalnym SD i policji bezpieczeństwa w Wilnie (Sonderkommando der Sipo und SD), znanym także pod litewską nazwą Ypatingasis būrys^[7]. Jednostka ta wymordowała około 80 tys. osób, w większości Żydów, podczas masowych egzekucji w podwileńskich Ponarach^[8]. Weiss bezpośrednio nadzorował przebieg tej zbrodni. Każdorazowo uczestniczył w większych egzekucjach, a ponadto zdarzało się, że osobiście kierował plutonem egzekucyjnym i własnoręcznie dobijał rannych^[9].

W 1941 r. dowodzony przez Weissa oddział specjalny wymordował także kilkadziesiąt tysięcy Żydów w innych miejscowościach Wileńszczyzny: Niemenczynie, Nowej Wilejce, Oranach, Jaszunach, Ejszyszkach, Trokach, Siemieliszkach, Święcianach i Nowych Święcianach^[10].

Martin Weiss został po wojnie zatrzymany w Niemczech Zachodnich. Jego proces rozpoczął się 25 stycznia 1950 roku przed sądem krajowym w Würzburgu. Weiss został uznany winnym zamordowania siedmiu osób i pomocnictwa zabiciu 30 tys. osób w Ponarach. Wyrokiem z 3 lutego 1950 roku skazano go na karę dożywotniego pozbawienia wolności. W 1977 roku został w drodze łaski zwolniony z więzienia^[11][2].

• Monika Tomkiewicz: Zbrodnia w Ponarach 1941–1944. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2008. ISBN 978-83-60464-91-5.
• Helmut Langerbein: Szwadrony Śmierci Hitlera: Einsatzgruppen i logika masowej zbrodni. Wydawnictwo Replika, 2017. ISBN 978-83-7674-570-1.