Marek Koterski

Po zakończeniu II wojny światowej wraz z rodzicami i starszym bratem zamieszkał we Wrocławiu, gdzie ukończył liceum i podjął studia na Uniwersytecie Wrocławskim. Studiował tam jednocześnie filologię polską i historię sztuki. Ukończywszy polonistykę, rozważał karierę naukową (był asystentem na uczelni), ale w 1966 roku wyjechał do Warszawy, by studiować przez rok malarstwo na tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych, w pracowni Eugeniusza Eibischa. W 1967 roku podjął studia reżyserskie w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej w Łodzi, które ukończył w 1972 roku. Pięć lat później otrzymał dyplom z wyróżnieniem^[1].

Początkowo specjalizował się w filmach dokumentalnych oraz edukacyjnych. W części z nich – na przykład Naprzód (1976), Teatr – reżyser i tworzywo (1978), Teatr – reżyser i aktor (1978 – poświęcony próbom do Snu srebrnego Salomei prowadzonym przez Adama Hanuszkiewicza), Na to wszystko trzeba popatrzeć z tej drugiej, pogodniejszej strony (1979, portret aktora Romana Kłosowskiego), znalazły się odniesienia do jego twórczości teatralnej w ramach eksperymentalnego Teatru Otwartej Sceny^[1]. Oprócz nich reżyser zrealizował między innymi Lekką tkliwość (1975), Dziwny świat Thomasa Puckeya (1977, zapis sztuki angielskiego performera), Szczęście (1980) oraz Przyczyny narkomanii (1982)^[2].

Przełomem w karierze reżysera stał się film Dom wariatów (1984), w którym Koterski zawarł bezpośrednie odniesienia do własnej biografii^[1]. W komediodramacie z udziałem Marka Kondrata oraz Tadeusza Łomnickiego, czerpiącym inspirację z teatru absurdu, reżyser stworzył swoje alter ego – Adama Miauczyńskiego, neurotycznego inteligenta mającego pretensje do całego świata^[2]. Adam, nazywany również zdrobniale Adasiem, obarcza winą za swoją neurozę konflikt pomiędzy matką i ojcem, w którym to matka odgrywała rolę dominującą^[3]. Realizacja filmu wynikła, jak opowiadał sam Koterski, z „wewnętrznej potrzeby odtrucia się”^[4]. Zgodnie ze słowami reżysera, „zdjęcia trwały tylko 31 dni. Przygotowanie – lekko biorąc, 25 lat”^[4]. Pełnometrażowy debiut Koterskiego przyniósł mu nagrodę na Festiwalu „Młodzi i Film” w Koszalinie, co pozwoliło mu na realizację kolejnych filmów fabularnych^[1].

W nagrodzonym w Gdyni Życiu wewnętrznym (1986), a także kasowym filmie erotycznym Porno (1989) główny bohater nosi już imię Michał, a głównym poruszanym przez reżysera wątkiem jest nieporadność w obcowaniu z kobietami^[1]. W Życiu wewnętrznym w rolę Miauczyńskiego wcielił się Wojciech Wysocki, a główny bohater tym razem uosabiany był przez inteligenta żyjącego w wieżowcu na łódzkim osiedlu z żoną (Joanna Sienkiewicz). Konflikt między zadręczającym siebie małżeństwem miał nie tylko podłoże autobiograficzne, ale również oddawał stan ducha polskiego społeczeństwa. Wyrazem tego była scena, w której Miauczyński podczas nocnego spaceru zostaje wylegitymowany przez patrol milicjantów, a wynikłe stąd upokorzenie odreagowywał agresywnością wobec sąsiada^[5].

Sukces Porno spowodował, że Koterski mógł skupić się na pracy dla teatru, a jego sztuka Nienawidzę (1992) została nagrodzona na Festiwalu Małych Form w Szczecinie^[1]. Pisząc dla czasopisma „Kino”, reżyser z czasem opracował scenariusz do kolejnego filmu Nic śmiesznego (1995), którego bohater znów otrzymał imię Adaś. Grany przez Cezarego Pazurę Miauczyński odtwarzał autotematyczną rolę reżysera filmowego, a sam film stanowił autokrytykę pozbawionego fabuły, niszowego kina osobnego, do którego zresztą reżyser należał^[6]. W Ajlawju (1999) ponownie w Miauczyńskiego wcielił się Pazura, który odegrał tym razem rolę nieporadnego pisarza uwikłanego w toksyczny związek z kobietą graną przez Katarzynę Figurę. Jak stwierdził jednak Tadeusz Lubelski, oba filmy mimo dobrej gry aktorskiej Pazury nie rezonowały wśród publiczności^[7].

W najgłośniejszym filmie Koterskiego, Dniu świra (2002) na podstawie własnej sztuki (nominowanej do Nagrody Literackiej „Nike” 2003)^[8], Miauczyńskiego ponownie zagrał Kondrat. Bohaterem Dnia świra był tym razem sfrustrowany polonista, który pała nienawiścią do sąsiadów, nie znajduje porozumienia z rodziną, jest odgrodzony od świata zewnętrznego i winą za swoje niepowodzenia życiowe obarcza nie tylko własne otoczenie, ale również klasę polityczną. Dniem świra Koterski wzburzył opinię publiczną ze względu na wyjątkowo obrazoburczy charakter samego filmu, w którym reżyser zadrwił z romantycznych i mesjanistycznych symboli tożsamości narodowej: Jana Pawła II, Chopina, Wajdy. Realizator filmu nadał jednak swojemu bohaterowi rys uniwersalny, wskutek czego ze sfrustrowanym nieudacznikiem mógł utożsamić się każdy z odmawiających na co dzień „modlitwę Polaka”^[9]. Dzień świra zdobył Grand Prix Złote Lwy na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni, Orła oraz wiele innych wyróżnień na krajowych festiwalach^[10]. Ze względu na katarktyczną moc filmu cenili go również krytycy. Tadeusz Sobolewski pisał: „Wychodzę z Dnia świra wyprany, zawstydzony, pełen obrzydzenia do ludzi, do kraju, do reżysera i do samego siebie. […] Ale po chwili obrzydzenie opada i zaczynam się śmiać”^[11] .

Kolejny film Koterskiego, Wszyscy jesteśmy Chrystusami (2006), poświęcony został najtragiczniejszemu obliczu Miauczyńskiego, tym razem krytyka sztuki ze skłonnością do alkoholizmu, który dźwiga krzyż upokorzenia wynikającego ze swego nałogu. Pomimo że w rolę Miauczyńskiego ponownie wcielił się Kondrat, film nie uzyskał takiej popularności jak Dzień świra, choć sam reżyser otrzymał nagrodę na festiwalu w Gdyni^[10].

Następnym filmem Koterskiego było dzieło Baby są jakieś inne (2011), które realizowało formułę kina drogi, opartą na bezustannym dialogu dwóch mizoginów granych przez Adama Woronowicza i Roberta Więckiewicza podczas jazdy samochodem^[12]. Koterski długo pracował nad scenariuszem filmu, a na potrzeby realizacji scen samochodowych nawiązał współpracę z operatorem Jerzym Zielińskim^[13] . Budżet filmu wyniósł 5 milionów złotych^[14] , ale wydatki zwróciły się z nawiązką – film w polskich kinach obejrzało 821 tysięcy widzów^[15] . Krzysztof Świrek z pisma „Kino” dostrzegł w Babach „oczyszczający seans nienawiści”, w którym „skompromitowana została garść szowinistycznych stereotypów”^[16].

Siedem lat później Marek Koterski powrócił do postaci Adasia Miauczyńskiego (tym razem w tej roli syn reżysera – Michał) w filmie 7 uczuć, ukazując szkolne lata swego bohatera^[17]. Brawurowym zabiegiem reżysera było obsadzenie w rolach dzieci dorosłych aktorów; w obsadzie znaleźli się między innymi Marcin Dorociński, Katarzyna Figura, Małgorzata Bogdańska oraz Gabriela Muskała^[18] . Film został dobrze przyjęty przez krytyków^[19], jednocześnie zbierając w kinach widownię liczącą 850 tysięcy widzów^[15] . Piotr Czerkawski z portalu Filmweb podsumowywał wrażenia z seansu następująco: „Koterski udowadnia, że wciąż doskonale operuje groteską, a jego ekranowa sesja psychoanalityczna przypomina efekt współpracy Dr. House’a z Witoldem Gombrowiczem”^[20]. Również Radosław Nawrot z „Gazety Wyborczej” pisał, że „wizja szkoły u Marka Koterskiego to majstersztyk, wizja niezwykle prosta i oparta jak zwykle na starannej obserwacji, wgryzieniu się w detale”^[18] .

Dwukrotnie żonaty. Z pierwszą żoną, Iwoną Ciesielską, ma syna Michała Koterskiego. Obecnie związany z Małgorzatą Bogdańską^[21].

W swoich filmach dokumentalnych Koterski skupiał się na „mocno zarysowanych indywidualnościach” – zwłaszcza ze świata teatru – posługując się intelektualnymi środkami wyrazu takimi jak montażowy kolaż, asynchronia obrazu i dźwięku oraz dialektyczne zestawienie relacji pomiędzy jednostką a zbiorowością. Jak pisała Maria Kornatowska, „przewrotność warstwy wizualnej i struktury montażowej każe widzowi wracać pamięcią do obejrzanych obrazów, weryfikować wrażenia i interpretacje, tropić ukryte intencje autora”^[22]. Ewa Mazierska zauważyła, iż w późniejszych filmach fabularnych Koterski na tle innych przedstawicieli kina polskiego zaznaczył się jako outsider^[23], choć najbliżej mu było pod względem możliwych źródeł inspiracji do Andrzeja Munka^[24]. W opinii Mazierskiej reżyser Dnia świra pod względem „ekstensywnego użycia ironii i autoironii, jak również przesady, absurdalnego humoru oraz groteski” przypomina swoją twórczością Stanisława Ignacego Witkiewicza oraz Witolda Gombrowicza^[24], a jego kino osobne można postawić w jednym rzędzie z dziełami Mike’a Leigh, Pedra Almodóvara oraz Nanniego Morettiego^[25]. Tadeusz Sobolewski pisał, że Koterski posługuje się specyficznym humorem, który jest „niegłupi, prowokacyjny, balansujący na krawędzi złego smaku, świadomie ją przekraczający”, niczym w pierwszych dziełach Almodóvara^[11] .

Twórczość fabularna Koterskiego ma charakter autobiograficzny. Reżyser, podpisując głównych bohaterów swoich fabuł nazwiskiem Adaś Miauczyński („kot” = „miau”), nawiązywał do problemów, z którymi mierzył się w codziennym życiu: alkoholizmem, rozwodem, relacjami z synem, kompleksami spauperyzowanego inteligenta^[25][26]. Wielokrotnie w swych filmach Koterski wyrażał rozczarowanie systemem komunistycznym, jak i wolnorynkową transformacją ustrojową, która przyniosła jemu podobnym biedę^[27]. W konsekwencji protagonistami Koterskiego są „wytwory komunizmu, obywatele nienawidzący systemu lub jego odpadów, lecz niezdolni do ucieczki od niego”^[27]. Równocześnie reprezentują upadły romantyczny etos inteligencki, wyrażając większą zawiść wobec otoczenia, wewnętrzną izolację oraz uczucie Schadenfreude aniżeli przeciętni obywatele polscy^[28].

Jak zauważyła Magdalena Kempna-Pieniążek, w rolach drugo- i trzecioplanowych Koterski obsadzał przeważnie aktorów charakterystycznych o wyrazistych rysach oraz sposobie ekspresji, a grane przez nich postacie odznaczają się – na tle odtwórców Miauczyńskiego – niewielkim stopniem podmiotowości^[29]. Sam zaś Miauczyński w najrozmaitszych kreacjach posługuje się kaleką, wulgarną polszczyzną. Owa karykatura współczesnego języka polskiego łączy w sobie styl niski i wysoki (w Dniu świra Miauczyński posługuje się trzynastozgłoskowcem)^[30]. Równie przeciwstawny charakter ma stosunek głównego bohatera filmów Koterskiego do religii. Wprawdzie religijność Miauczyńskiego i pozostałych Polaków jest w tych filmach poddawana krytyce (czego przykładem pełna nienawiści wobec sąsiadów „modlitwa Polaka” w Dniu świra), jednak jednocześnie stanowi bodziec do autoterapii głównego bohatera. W filmie Wszyscy jesteśmy Chrystusami Miauczyński, choć porównuje swoje cierpienie dnia codziennego z męką Chrystusową, zdaje sobie jednak sprawę, że nie tylko on cierpi, ale też zadaje innym ból^[31].

reżyser i scenarzysta

• Dom wariatów (1984)
• Życie wewnętrzne (1986)
• Porno (1989)
• Nic śmiesznego (1995)
• Ajlawju (1999)
• Dzień świra (2002)
• Wszyscy jesteśmy Chrystusami (2006)
• Baby są jakieś inne (2011)
• 7 uczuć (2018)

aktor filmowy

• 1971: Uciec jak najbliżej jako działacz młodzieżowy
• 1976: Olśnienie jako mężczyzna na stacji benzynowej
• 1984: Dom wariatów jako nieznajomy
• 1990: Seszele jako lekarz Janik

Marek Koterski był laureatem następujących wyróżnień i odznaczeń^[32]:

• 2003 – doroczna Nagroda Ministra Kultury w dziedzinie filmu
• 2004 – „Wielki FeFe” za całokształt twórczości na Felliniadzie w Warszawie
• 2014 – nagroda Mocny Solanin za całokształt twórczości na Festiwalu Filmowym w Nowej Soli
• 2014 – Złoty Medal „Zasłużony Kulturze – Gloria Artis”
• 2015 – Złoty Glan, nagroda kina „Charlie” w Łodzi
• 2016 – „Laur Cisowy” za wybitne osiągnięcia zawodowe na 20. Festiwalu „Lato z Muzami” w Nowogardzie
• 2017 – Złoty Anioł za Niepokorność Twórczą na 15. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym Tofifest w Toruniu
• 2018 – Honorowa Lama za „pokazanie człowieka skazanego na samotność, nad którą czasami czuwa życzliwy uśmiech” na 16. Festiwalu Filmowym „Opolskie Lamy” w Opolu
• 2018 – Nagroda Honorowa za artystyczny dorobek życia na III Ogólnopolskim Festiwalu Filmów Satyrycznych „Pyszadło” w Mogilnie
• 2019 – Nagroda Honorowa – statuetka „Jańcia Wodnika” na 26. Ogólnopolskim Festiwalu Sztuki Filmowej „Prowincjonalia” we Wrześni
• 2019 – „Kryształowy Dzik” za wybitne osiągnięcia w sztuce reżyserskiej na 12. Festiwalu Reżyserii Filmowej w Wałbrzychu

• MagdalenaM. Kempna-Pieniążek MagdalenaM., Siedem razy siedem, czyli jak skonstruować horyzont sensotwórczy w siedmiu krokach na przykładzie siedmiu filmów Marka Koterskiego, „Kwartalnik Filmowy” (59), 2007, s. 194–214, ISSN 0452-9502 [dostęp 2019-12-27]  (ang.).
• MariaM. Kornatowska MariaM., Osobowość i styl. O filmach Marka Koterskiego, „Film” (30), 1983, s. 10–11 .
• MarekM. Koterski MarekM., JakubJ. Wiewiórski JakubJ., „Baby są jakieś inne” – nowy „antyfilm” Koterskiego, „Gazeta Wyborcza”, 9 października 2010 [dostęp 2022-09-24] .
• TadeuszT. Lubelski TadeuszT., Historia kina polskiego 1895-2014, Kraków: Universitas, 2015, ISBN 978-83-242-2707-5 .
• EwaE. Mazierska EwaE., Domesticating Madness, Revisiting Polishness: The Cinema of Marek Koterski, „Journal of Film and Video”, 56 (3), 1 października 2004, ISSN 0742-4671 [dostęp 2019-12-26]  (ang.).
• RadosławR. Nawrot RadosławR., „7 uczuć”, czyli czym skorupka za młodu nasiąknie, „Gazeta Wyborcza���, 2 listopada 2018 [dostęp 2022-09-24] .
• TadeuszT. Sobolewski TadeuszT., „Dzień Świra” Marka Koterskiego. Psychoterapia dla Polski, „Gazeta Wyborcza”, 9 czerwca 2002 [dostęp 2022-09-24] .
• BartoszB. Staszczyszyn BartoszB., W dobrej cenie – jak zarabia polskie kino [online], Culture.pl, 28 stycznia 2019 [dostęp 2022-09-24] .
• KonradK. Zarębski KonradK., Koterski Marek, [w:] AnnaA. Skoczek, Biografie ludzi filmu, Bochnia – Prószowki: Ziemia Bocheńska – Stowarzyszenie Rozwoju Regionu, 2007, s. 149–150 .
• BartoszB. Żurawiecki BartoszB., Marek Koterski – Nie tym tonem, Miauczyński!, [w:] GrażynaG. Stachówna, JoannaJ. Wojnicka, Autorzy kina polskiego, t. 1, Kraków 2004, s. 125–134 .

• Marek Koterski w bazie IMDb (ang.)
• Marek Koterski w bazie Filmweb
• Marek Koterski w bazie filmpolski.pl
• Marek Koterski, [w:] Twórcy [online], Culture.pl [dostęp 2024-03-21] .
• Wywiad z Markiem Koterskim (2002)
• Marek Koterski na zdjęciach w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”
• Marek Koterski w bazie Akademii Polskiego Filmu