Młyny Rothera

Historia młynów Rothera sięga I połowy XIX wieku. W początku tego wieku dzięki tranzytowej roli Kanału Bydgoskiego, Brdy i Wisły oraz otwarciu handlu z zachodem, Bydgoszcz stała się ośrodkiem handlu zbożem i drewnem^[2].

Obrót zbożem spowodował powstanie nowych branż, powstawały nowe młyny i piekarnie. Na terenie Wyspy, istniejące młyny w 1825 r. przejęło konsorcjum, w skład którego wchodzili m.in. bracia Schickler z Berlina. Byli oni znanymi kupcami na terenie miasta, m.in. właścicielami rafinerii cukru urządzonej na terenie dawnego zamku. W 1826 r. powołali oni spółkę Bydgoskie Młyny „Herkules”, która produkowała nie tylko na rynek lokalny, lecz także Niemiec, Wielkiej Brytanii, a nawet Brazylii. Przerabiano zboże miejscowe, jak i sprowadzane drogą wodną z Królestwa Polskiego.

W 1842 r. przedsiębiorstwo to przejęło państwo pruskie. Kompleks został znacznie rozbudowany i przemianowany na Młyny Królewskie. W obiektach uruchomiono pierwszą w mieście maszynę parową w 1846 r.

Natomiast obszar, na którym znajdują się dziś młyny Rothera użytkowane były jako ogrody aż do 1846 r. Od 1818 r. teren należał do kupca Raubera, od którego w 1836 r. przejął Skarb państwa pruskiego^[3]. W latach 40. XIX w., kiedy zdecydowano o rozbudowie kompleksu młyńskiego, największą inwestycją państwową była budowa obiektu, dzisiaj zwanego młynami Rothera (1849–1850)^[4]. Budowa była możliwa dzięki uprzedniej (w latach 20. XIX w.) przebudowie Wyspy Młyńskiej, w tym przekopaniu tzw. Kanału Zbożowego. Nazwa młyna, którego budowę rozpoczęto w 1846, pochodzi od nazwiska pruskiego ministra rolnictwa Christiana von Rothera^[5].

Po zakończeniu inwestycji powstał nie tylko masywny budynek produkcyjny z magazynem zbożowym, ale również kotłownia i maszynownia z kominem, spichlerz mączny, przepompownia (dom turbinowy) i przepławki dla ryb. Budynki zostały osadzone na drewnianych palach.

Mielenie zboża na mąkę odbywało się w głównej części młyna za pomocą wielkich kół, napędzanych energią wodną.

Na styku Kanału i Młynówki powstał również drewniany most na ceglanych filarach oraz koła wodne, napędzane wodą z jazu przelewowego^[6].

Młyny Rothera były największymi obiektami tego typu w Bydgoszczy. W II połowie XIX w. istniały ponadto na terenie miasta i okolicy mniejsze młyny: na Czyżkówku^[7], Skrzetusku^[8] i pięć innych obiektów.

Od 1861 r. młynem zarządzała państwowa spółka Die Königliche Seehandlung Societats zu Berlin. W 1886 r. doprowadzono do młyna energię elektryczną, a w 1901 r. cieśla Schmidt zbudował nowe umocnienia wzdłuż nabrzeża.

Od 1919 r. obiekt przejęła gmina Bydgoszcz, a w 1921 r. skarb państwa polskiego. Od 1928 r. częścią obiektów na Wyspie Młyńskiej zarządzały Państwowe Zakłady Przemysłowo-Zbożowe.

Po II wojnie światowej obiekty młyńskie na Wyspie należały do Państwowego Przedsiębiorstwa Zbożowo-Młynarskiego^[9]. Jeszcze w latach 60., 70. i 80. XX w. transport zboża do młynów Rothera odbywał się drogą wodną. Barki wpływały do Kanału Zbożowego, gdzie za pośrednictwem rury ssącej odbywał się transport zboża do spichlerzy. Kres działalności gospodarczej w młynach Rothera nastąpił w latach 90. XX w. Obiekty zostały wystawione na sprzedaż.

Młyn Rothera złożony jest z trzech brył: budynku głównego oraz skrzydeł zachodniego i wschodniego. Budynek główny posiada konstrukcję murowaną z cegły. Jest to czterokondygnacyjny, podpiwniczony gmach nakryty dachem dwuspadowym. Pod oknami od wysokości I piętra posiada ceglane gzymsy, a w zwieńczeniu elewacji konsolowy gzyms podokapowy. W budynku zachowany jest układ wnętrza z galeriami na każdej kondygnacji.

Skrzydła wschodnie i zachodnie wykonano w konstrukcji szachulcowej. Są to budynki pięciokondygnacyjne. Skrzydło zachodnie od strony rzeki stoi na wysokim kamiennym cokole oraz posiada wykusze, w których urządzono wejścia transportowe^[10].

Pod koniec lat 90. XX w. obiekt został zakupiony przez spółkę „Hotel”, która planowała stworzyć tam luksusowy obiekt noclegowy. Atrakcyjny plan rewitalizacji kompleksu został stworzony przez warszawskich architektów Bulanda&Mucha, (realizatorzy obiektów BRE Banku w Bydgoszczy). Zespół Rothera miał zostać przebudowany na trzygwiazdkowy hotel z centrum konferencyjnym, restauracją, centrum rekreacyjnym, garażem podziemnym, a także powierzchniami biurowymi do wynajęcia.

Rozpoczęte prace budowlane zostały po kilku miesiącach przerwane w wyniku kłopotów finansowych spółki. Prowizorycznie zabezpieczony obiekt trafił w ręce spółki Budopol, a następnie nowym właścicielem została firma Nordic Development. Nowy właściciel wiązał z obiektem plany inwestycyjne, lecz do 2011 r. nie rozpoczęto prac budowlanych. Koncepcja przedstawiona przez Mirosława Nizio z firmy Nizio Design International zakładała m.in. część hotelową oraz centrum rozrywkowo-handlowo-kulturalne.

W latach 2011–2012 obok obiektu zrealizowano budowę obiektu Przystań Bydgoszcz - przystani jachtowej wraz z hotelem, przeznaczonej głównie dla wodniaków korzystających z międzynarodowej drogi wodnej E-70. Był to czwarty etap rewitalizacji Wyspy Młyńskiej realizowany z udziałem Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (wartość inwestycji 21 mln zł, dofinansowanie 6,7 mln). Przedsięwzięcie obejmowało również umocnienie nabrzeży Brdy i Młynówki od ul. Focha do Młynów Rothera.

Ponieważ zespół młynów odróżniał się negatywnie na tle zrewitalizowanych obiektów Wyspy Młyńskiej, władze miasta podjęły decyzję o nabyciu obiektu na własność. W grudniu 2013 nastąpiło podpisanie aktu notarialnego, na mocy którego miasto nabyło tę nieruchomość od firmy Nordic Development. Wartość transakcji wyniosła kwotę 25 mln zł, z czego w gotówce przekazano 1 mln zł, a pozostała należność została uregulowana przez przekazanie 5 innych nieruchomości:

• przy ul. Powstańców Warszawy o pow. 2,44 ha,
• ul. Zaświat o pow. 1,79 ha,
• ul. Wrocławskiej o pow. 0,41 ha,
• ul. Pelplińskiej o pow. 1,41 ha
• oraz przy ul. Babia Wieś o pow. 0,46 ha^[11].

W latach 2016–2018 wykonano prace zabezpieczające nieużytkowany budynek przed zniszczeniem. Wśród prac było m.in. uzupełnienie stolarki okiennej, oczyszczenie elewacji i naprawa dachów. Ponadto w równoległym do ul. Mennica spichrzu mącznym konieczna okazała się wymiana krokwi i pokrycia dachu oraz rynien i rur spustowych, a w znajdującym się w najgorszym stanie technicznym spichrzu zbożowym zakres przewidywanych prac objął zabezpieczenie ścian (zwłaszcza północno-zachodniej) i wzmocnienie ścian szachulcowych przez budowę ściany wewnętrznej w celu umożliwienia bezpiecznego podparcia dachu^[12].

W listopadzie 2016 przyjęto koncepcję wykorzystania budynku na obiekt ekspozycyjny, w którym mieścić się będą trzy ekspozycje interaktywne:

• Ogrodów Wody (centrum innowacyjnej edukacji poświęcone wodzie),
• Centrum Wiedzy i Edukacji o Mózgu
• i Bydgoskiego Dziedzictwa Kultury Przemysłowej (ekspozycja dotycząca technologii związanych z rozwojem miasta)^[13].

W 2017 na pierwszy etap rewitalizacji pozyskano 15 mln zł unijnego dofinansowania dla projektu Parku Kultury „Ogrody wody” o łącznej wartości 21 mln zł^[14], który do końca 2019 miał powstać w Spichrzu Zbożowym.

Całkowity koszt tego etapu szacowano na 59 mln zł^[15], a całość prac około 130 milionów złotych^[16]. Wiosną 2018 okazało się jednak, że w ogłoszonym przetargu na wykonanie prac budowlanych o kosztorysowej wartości 54 mln zł złożono oferty opiewające na kwoty 92, 97 i 98 mln zł^[17] (miasto wybrało ofertę o wartości 92 mln zł).

Prace rozpoczęto w lipcu 2018 w czterech obiektach kompleksu, to jest w młynie, spichrzu zbożowym (przy kanale, naprzeciwko Przystani Bydgoszcz), spichrzu mącznym (od ul. Mennica) i tzw. łazienkach. Zakładano, że w ciągu 17 miesięcy odrestaurowany zostanie młyn zbożowy, a całość kompleksu w ciągu 5 lat. W 2019 przeprowadzono prace konserwatorskie przy elewacji, konstrukcji obiektu oraz wewnątrz budynku przy klatkach schodowych, posadzkach na najniższej kondygnacji i stolarce okiennej.

W 2019 powołana została miejska instytucja pn. Park Kultury, której zadaniem ma być zagospodarowanie Młynów Rothera na działalność kulturalną, upowszechnianie osiągnięć nauki i techniki, tworzenie przestrzeni dla wszechstronnego rozwoju kreatywności w dziedzinie kultury i nauki oraz inicjowanie i prowadzenie działań nowatorskich^[18].

W końcu 2020 młyny doprowadzono do stanu umożliwiającego wyposażenie wnętrza na potrzeby planowanych ekspozycji^[19]. Realizacja tego założenia^[20] umożliwiło otwarcie młynów w roku 2022^[21].

Koszt tworzenia ekspozycji w 2021 wyniesie 5,2 mln zł^[22]. Przed budynkiem znajdzie się 20 miejsc parkingowych (w tym 2 dla osób niepełnosprawnych), a pod tarasem - 38^[23].

1 maja 2021 oddano do użytku drewniany taras z desek o wielkiej gęstości i największą pod względem powierzchni (1000 m kw.) fontanną w kraju^[24], z ponad 50 dyszami i iluminacją^[25].

W kwietniu 2021 młyny zostały oddane do użytku w stanie deweloperskim^[26], co umożliwiło organizacje tu takich imprez, jak Mózg Festival, Debaty Horyzonty Edukacji, Pippi w Bydgoszczy, Vintage Photo Festival oraz towarzyszącą mu wystawę "Bydgoski marzec '81 w obiektywie Chrisa Niedenthala". W listopadzie 2021 otworzono pierwszy lokal gastronomiczny w obiekcie^[27], a w II połowie 2022 został oddany do użytku Spichrz Zbożowy z wystawą stałą "Węzły", dotyczącą rozwoju Bydgoszczy od połowy XIX wieku do współczesności^[28]. W 2022 udostępniony punkt widokowy na dachu budynku^[29].

• Wyspa Młyńska w Bydgoszczy
• Młynówka (Bydgoszcz)
• Młyny Kentzera
• Stare Miasto w Bydgoszczy

• Anna Jarocińska: Stare młyny. In. Kalendarz Bydgoski 2007
• Janusz Umiński: Bydgoszcz. Przewodnik: Bydgoszcz: Regionalny Oddział PTTK „Szlak Brdy”, 1996

• Wirtualna Wyspa Młyńska
• Maciej Kulesza „Zobacz od środka młyny Rothera i poznaj ich historię”
• przegląd koncepcji zagospodarowania obiektu