Lilia złotogłów

Gatunek występujący na przeważającej części Europy z wyjątkiem Półwyspu Skandynawskiego i Wysp Brytyjskich – od południowej Hiszpanii po Kaukaz i Ural. Północna granica zasięgu przechodzi przez Polskę. Granica południowa biegnie przez Korsykę, Apeniny i góry Półwyspu Bałkańskiego^[7]. W Azji zasięg występowania ciągnie się przez centralną część kontynentu przez wschodnią i zachodnią Syberię po północną Mongolię i prowincję Sinciang w Chinach^[3] oraz okolice jeziora Bajkał i Jakucka na Syberii^[7]. Gatunek introdukowano we wschodnich prowincjach Kanady^[8].

W Polsce spotykana często w Sudetach i Karpatach^[9][6], na niżu bardzo rzadka^[10], zwłaszcza w części północno-zachodniej^[6].

Organy podziemne

Cebula jajowata o długości 3–5 cm i szerokości 2–3 cm^[7] (według niektórych źródeł o średnicy do 8 cm^[11]) złożona z licznych, złocistożółtych łusek ustawionych dachówkowato^[12]. Znajduje się na głębokości 10–20 cm pod powierzchnią gruntu^[7]. Dzięki elastycznym korzeniom potrafi w pewnym zakresie regulować głębokość swego posadowienia w glebie^[13].

Łodyga

Nierozgałęziona, sztywna, naga lub owłosiona, wysoka od 40 do 150 cm^[11]. Zielona, często purpurowo nakrapiana^[13], czasem czerwono nabiegła, w dole bezlistna^[7].

Liście

Liście siedzące, środkowe zebrane po 4–8 w nibyokółki, górne skrętoległe. Blaszka eliptycznie lancetowata, całobrzega^[11], na szczycie zaostrzona^[7] szeroka na 2–5 cm, długa zwykle 8 do 12 cm, czasem do 16 cm^[11]. Wiązki przewodzące wyraźnie widoczne w liczbie od 7 do 11^[11][6].

Kwiaty

Kwiatostan na szczycie łodygi stanowi luźne grono składające się z 3–10, rzadko do 20 kwiatów. Kwiaty na długich (od 2,5 do 4 cm, rzadziej do 6 cm^[7]), łukowato wygiętych ku dołowi szypułkach (w czasie owocowania odstających lub podnoszących się^[7]). Okwiat nie zróżnicowany na kielich i koronę, sześciolistkowy, o średnicy 3–6 cm. Jego listki najczęściej mają barwę brudnoróżowoczerwoną i są ciemnopurpurowo nakrapiane. Osiągają do 3 do 4,5 cm długości, są mięsiste i odwinięte ku górze^[11]. Ze środka wystaje słupek o trójkanciastym znamieniu^[6] otoczony przez sześć pręcików o dużych, purpurowoczerwonych lub żółtych pylnikach^[12], przyrośniętych środkiem do nitki^[6]. Nitki o długości 1,8 do 3 cm^[7]. W miarę dojrzewania listki okwiatu odginają się coraz mocniej na zewnątrz, aż zawinięte dotkną nasady kwiatu. Środkiem każdego płatka biegnie rynienka, wypełniona nektarem^[14].

W podziale kwiatów lilii stosowanym w ogrodnictwie, kwiaty lilii złotogłów zaliczane są do turbanowych^[15].

Owoce

Duże (do 3 cm długości i ponad 2 cm szerokości^[7]), trójkątnokuliste torebki pękające trzema szparami^[12]. Zawierają płaskie, ciemnożółte, szeroko oskrzydlone nasiona^[12] o szerokości 4,2 do 5,3 mm^[7].

Rozwój

Bylina. Geofit cebulowy. Roślina kwitnie od końca czerwca do lipca^[11][6] lub połowy sierpnia^[16]. Kolorowe plamki na listkach okwiatu spełniają funkcję wskaźników, które nakierowują owady w odpowiednie miejsce, w fazie czynności prowadzących do zapylenia kwiatu^[17]. Roślina wabi owady nie tylko dużymi i barwnymi kwiatami, ale również zapachem. Szczególnie intensywnie pachnie wieczorem i nocą. Dostęp do nektaru mają tylko owady długotrąbkowe, dlatego kwiaty lilii zapylane są tylko przez motyle dzienne i nocne, głównie z rodziny zawisakowatych, m.in. przez fruczaka gołąbka^[17]. Ponieważ okwiat jest gładki i śliski kwiaty zapylane są głównie przez owady w locie^[14]. Jeśli jednak z jakichś powodów (np. długotrwała zła pogoda) nie dojdzie do zapylenia krzyżowego, roślina dość łatwo może zapylić się własnym pyłkiem (słupek może zmienić położenie w kwiecie i tak zbliżyć znamię do pręcików, że dojdzie do autogamii^[17]) i również wytworzyć nasiona, jednak gorszej jakości^[18]. Nasiona rozsiewane są przez wiatr. Kiełkowanie jest hipogeiczne, powolne^[15]. Jesienią siewka formuje podziemną, drobną cebulę. W kolejnym roku młoda roślina rozwija nad powierzchnią tylko pojedynczy liść^[15].

Gatunek rozmnaża się także wegetatywnie za pomocą cebulek powstających u nasady starej cebuli^[12], a w ogrodnictwie często także z sadzonek łuskowych (łusek cebulowych). Rozmnażanie wegetatywne odgrywa mniejszą rolę w uprawie tego gatunku niż siew nasion^[15].

Siedlisko

Rośnie w miejscach półcienistych, na glebach piaszczysto-gliniastych i gliniastych świeżych, zasobnych w substancje mineralno-próchniczne, o zróżnicowanym składzie granulometrycznym – od piasków luźnych, piasków gliniastych mocnych po glinę ciężką^[19], o odczynie obojętnym lub zasadowym^[6]. Spotykana w rzadkich, widnych lasach, głównie grądach (zwłaszcza subkontynentalnym^[6]) i buczynach^[12], zwłaszcza nawapiennych, storczykowych^[6], poza tym w dąbrowach świetlistych, kwaśnych dąbrowach podgórskich i borach mieszanych^[6], a poza lasami w zaroślach, wśród ziołorośli i traworośli^[6][7]. W górach w wyższych położeniach w zaroślach kosodrzewiny^[12] oraz na halach, na trawiastych miejscach wśród skał^[7]. W Alpach dochodzi do wysokości 2650 m n.p.m.^[13]

W typologii siedlisk leśnych uznawana jest za charakterystyczną dla lasu mieszanego górskiego świeżego (LMGśw) i lasu mieszanego świeżego (LMśw)^[20].

Fitosocjologia

W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych Europy Środkowej gatunek charakterystyczny dla O. Fagetalia^[21].

Genetyka

Liczba chromosomów 2n=24^[22][7].

W tradycyjnym podziale lilii Combera z 1949 lilia złotogłów zaliczana jest do zespołu I obejmującego krzyżujące się między sobą gatunki takie jak: lilia Hansona Lilium hansonii, lilia medeolowata L. medeoloides, lilia dwurzędowa L. distichum i lilia tsingtaueńska L. tsingtauense. Mieszańce uzyskano także z lilią bulwkowatą L. bulbiferum oraz z lilią drobną L. pumilum^[15].

Odmiany ozdobne:

• Lilium martagon 'Album' – kwiaty woskowobiałe, kultywar nieco niższy od form dzikich, osiąga do 120 cm.

Łacińska nazwa gatunkowa – Lilium martagon – pochodzi z języka greckiego. W Starożytnej Grecji wierzono, że kwiaty lilii powstały z mleka uronionego przez Herę, roślinę nazwali więc leirion czyli cienka, delikatna. Drugi człon nazwy �� martagon – oznaczał w alchemii roślinę poświęconą Marsowi. Zawdzięcza się go XVI-wiecznym alchemikom, którzy złocistożółtych cebulek lilii używali przy próbach przemiany różnych metali w złoto^[13]. Polski człon nazwy – złotogłów – nawiązuje do cennego materiału^[23]. Zwana też „leliwą”^[24], górale nazywają ją „lelują”^[25], a gwarowo określana jest też mianem „janowej lilii”^[26]. Na Śląsku Cieszyńskim nazywano ją „lilią maślaczką”^[27].

Ze względu na efektowne kwiaty gatunek zagrożony jest z powodu zrywania ich do bukietów oraz przesadzania roślin ze stanowisk naturalnych do ogrodów. Stanowiskom zagraża też zamiana drzewostanów liściastych na iglaste^[12]. Roślina jest też chętnie zjadana przez sarny i inne ssaki przeżuwające^[6]. Lilia złotogłów objęta jest w Polsce ochroną ścisłą od 1946 roku^[19][28].

Już wiele wieków przed naszą erą starogrecki Hezjod, a po nim i inni, podawali, że mielone cebule lilii mieszano z mąką stosowaną do wypieku chleba^[13]. Cebule zawierają sporą ilość skrobi, dlatego dawniej uchodziły za przysmak w każdej postaci: surowej, gotowanej i pieczonej. W postaci suszonej i mielonej wraz z pałką szerokolistną i korzeniami łącznia baldaszkowatego uchodziły za swego rodzaju mąkę.

Leonhart Fuchs już w XVI w. pisał o leczniczych właściwościach kwiatów i liści lilii złotogłów^[13]. W Niemczech uprawiana ona była jako roślina lecznicza. W Rosji stosowana ją w leczeniu zapalenia wątroby^[4]. Na Śląsku Cieszyńskim cebulek „lilii maślaczki” używano kiedyś jako leku przy chorobach skórnych, a odwaru z nich jako środka moczopędnego^[27].

Gatunek wymaga podłoża zdrenowanego, alkalicznego, optymalnie z udziałem ściółki leśnej^[15].

Zgodnie ze starymi wierzeniami lilia złotogłów była rośliną magiczną. Miała moc otwierania wszystkich zamków, była używana jako ochrona przed demonami. Znajdowała zastosowanie do wyrobu napojów miłosnych^[13]. Jest częstym motywem dekoracyjnym w sztuce ludowej Podhala określanym mianem leluja^[29][25].

Znaczenie kulturowe lilii – symboliczne, mistyczne i religijne odnoszone jest zazwyczaj ogólnie do rodzaju lub gatunków uprawianych, pochodzących z obszaru śródziemnomorskiego^[30]. Także wierzenia i zastosowania w zakresie leczniczego działania lilii dotyczą na ogół lilii uprawianych od wieków w ogrodach (tj. innych gatunków i mieszańców)^[31].

Lilia złotogłów pojawia się w literaturze m.in. w powieści Doroty Bałuszyńskiej-Srebro „Imir” jako królowa roślin leczniczych^[32], w powieści Gabrieli Zapolskiej „Sezonowa miłość”^[33].