Lądowacenie

Lądowacenie, lądowienie – proces przekształcania środowiska wodnego w lądowe. Lądowacenie może zachodzić w skali geologicznej (regresja morza) lub ekologicznej (lądowienie jezior). W przypadku lądowienia wielkich jezior, może trwać ono równie długo i obejmować równie szerokie obszary, jak lądowienie mórz.

W tektonice lądowacenie jest wynikiem ruchów lądotwórczych – wielkoskalowych ruchów pionowych skorupy ziemskiej^[1]. Część nowych lądów może powstawać także w wyniku ruchów górotwórczych, których skutkiem jest wypiętrzenie wysp.

W ekologii na lądowacenie (zalądowienie) zbiornika wodnego składa się akumulacja osadów, czyli nanoszenie (również nawiewanie) i sedymentacja materii, która wypełniając misę jeziorną powoduje jej wypłycanie oraz zarastanie przez roślinność. Szczegóły lądowacenia zbiorników zależą od różnych czynników – nanoszenie osadów jest szybsze w jeziorach mających dopływy, przy czym osady z jezior przepływowych są jednocześnie wypłukiwane. W jeziorach o misie mającej łagodne zbocza osady wypłycają litoral, co z kolei ułatwia zasiedlanie przez makrofity, w jeziorach o stromych zboczach misy osady są najpierw spłukiwane do głębszych rejonów. W zbiornikach eutroficznych sedymentująca materia składa się w dużej mierze z biomasy (detrytus pochodzący ze szczątków organizmów planktonowych lub makrofitów), która w zależności od stopnia rozkładu i warunków fizyczno-chemicznych przekształca się w gytię lub torf. Najszybciej wypłycają się zbiorniki płytkie i żyzne – łatwe do zasiedlenia przez roślinność szuwarową, np. starorzecza lub zatoczki. Wypłycanie wiąże się z sukcesją zbiorowisk roślinnych. Kolejność stadiów sukcesji jest zbliżona do kolejności stref roślinności wodno-błotnej, choć nie zawsze się z nią pokrywa^[2]. Po zbiorowiskach elodeidów następują zbiorowiska nymfeidów, następnie szuwaru wysokiego, szuwaru niskiego i roślinność podmokłych siedlisk lądowych (olsy, mechowiska, turzycowiska, bory bagienne). Ostatecznie miejsce byłego jeziora może zająć zbiorowisko zupełnie lądowe – klimaksowe^[3]. W pewnych warunkach oprócz wypłycania, tj. podnoszenia się poziomu dna, następuje nasuwanie się na powierzchnię wody pła przybierającego postać wiszaru lub – po oderwaniu się – pływającej wyspy. Z czasem pło może pokryć większą powierzchnię, także zajmując całe lustro jeziora i stworzyć przykrywające soczewkę wody trzęsawisko. W jeziorach eutroficznych to pło paprociowe lub szalejowe tworzące torfowisko niskie, w jeziorach humotroficznych – pło torfowcowe tworzące torfowisko przejściowe mogące przekształcić się w torfowisko wysokie i bór bagienny. W jeziorach humotroficznych jest to główny sposób zarastania zbiornika.

Inną przyczyną lądowacenia jeziora jest obniżenie poziomu wody. Duże zmiany dotykają zwykle jezior płytkich, w których nawet nieznaczne obniżenie lustra wody odsłania duże przestrzenie dna. Przykładem jest jezioro Czad, które w ciągu swojej historii wielokrotnie znacznie zmieniało powierzchnię, a w drugiej połowie XX w. skurczyło się dwunastokrotnie. Przyczyną tak szybkiego obniżenia poziomu wody (i zmniejszenia powierzchni) w tym przypadku najprawdopodobniej jest zużycie wody przez gospodarkę ludzką, głównie rolnictwo i pasterstwo^[4].

Zalądowienie jest przeznaczeniem w zasadzie wszystkich jezior, choć ruchy tektoniczne mogą sprawiać, że jest ono wolniejsze od procesów powiększania się jezior, np. takich, które zajmują rozszerzający się rów tektoniczny^[5]. Powierzchnia jezior, które powstały na ziemiach polskich po ostatnim zlodowaceniu, zmniejszyła się o ok. 30%, w tym część jezior zanikła całkowicie. Zajęło to 10–12 tys. lat. Szacuje się, że stosunkowo duże jeziora przepływowe znikną za kilkanaście lub kilkadziesiąt tysięcy lat – Jezioro Bodeńskie za 12 000 lat, Jezioro Ałtajskie za 36 000 lat, a Jezioro Genewskie za 40 000 lat^[6].

Etap lądowacenia, w którym powstaje bagno bywa nazywany zabagnieniem, jednak termin ten najczęściej stosowany jest do procesu o przeciwnym kierunku, tzn. do zjawiska przekształcania środowiska lądowego w środowisko mokradłowe. Mniej wieloznacznym terminem jest zamulenie.