Koniugacja w języku polskim

Koniugacja I obejmuje te czasowniki, które w I osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego mają końcówkę -ę, a w drugiej osobie -esz^[2]. Należą tu m.in. takie czasowniki, jak nieść, pisać, kopać.

Wszystkie osoby mają tę samą końcówkę, dodawaną niezależnie od oboczności w temacie czasownika. Wymiana o → e, która zachodzi w niosę → niesiesz, jest niezależna od koniugacji^[3]. W koniugacji I można zaobserwować typową dla niej zmianę z twardej spółgłoski tematycznej na miękką^[4]:

• m → m`: dmę → dmiesz
• w → w`: rwę → rwiesz
• d → dź: jadę → jedziesz
• t → ć: zamiotę → zamieciesz
• n → ń: tonę → toniesz
• s → ś: niosę → niesiesz
• z → ź: wiozę → wieziesz

Spółgłoski k i g wymieniają się z historycznie miękkimi cz i ż^[3]:

• k → cz: tłukę → tłuczesz
• g → ż: strzygę → strzyżesz

Jeśli temat czasownika koniugacji I zakończony jest na spółgłoskę miękką (zarówno fonetycznie jak i historycznie), temat nie zmienia się w żadnej osobie^[3]: daję → dajesz, kopię → kopiesz. gwiżdżę → gwiżdżesz, płaczę → płaczesz

Koniugacja II obejmuje te czasowniki, które w I osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego mają końcówkę -ę, a w drugiej osobie -isz, -ysz^[1].

Temat koniugacji II jest zakończony na spółgłoskę fonetycznie lub historycznie miękką: gonię → gonisz, łowię → łowisz, kroczę → kroczysz, leżę → leżysz, kwiczę → kwiczysz. W przypadku tematów miękkich fonetycznie (czyli takich, w których występuje obecnie miękka spółgłoska), temat czasownika nie zmienia się w całości paradygmatu. Natomiast w przypadku tematu zakończonego spółgłoską historycznie miękką dochodzi do wymiany spółgłoskowej^[3].

W koniugacji II może dojść do następujących wymian^[5]:

• c → ć: wrócę → wrócimy
• dz → dź: chodzę → chodzimy
• szcz → ść: goszczę → gościsz
• żdż → źdź: jeżdżę → jeździsz
• sz → ś: gaszę → gasisz
• ż → ź: wożę → wozisz

Nie są to zmiany, które zachodzą zawsze, od powyższej reguły jest wiele odstępstw. Nie ulegają zmianie tematy wyrazów zakończone na cz, ż, sz, które w wyrazach pokrewnych wymieniają się na ch, k, g^[6]:

• cz → (k): męczę, męczysz → (męka)
• ż → (g): leżę, leżysz → (legł)
• sz → (ch) słyszę, słyszysz → (słychać)

Podobne zmiany zachodzą w przypadku spółgłosek historycznie miękkich, które wymieniają się na miękkie fonetycznie; w wyrazach pokrewnych występują spółgłoski twarde^[6]: płacę → płacisz → (zaplata), wożę → wozisz → (wóz) Po tematach zakończonych na spółgłoski historycznie miękkie występują końcówki: -ysz, -y, -ymy, -ycie, np. słyszę →' słyszysz, natomiast po tematach zakończonych na spółgłoski miękkie, występują końcówki: -isz, -i, -imy, -icie, np. widzimy → widzicie^[6]

Koniugacja III obejmuje te czasowniki, których temat w czasie teraźniejszym jest zakończony na -a oraz -e i przyjmuje dla I osoby liczby pojedynczej końcówkę -m, dla drugiej -sz a dla trzeciej zerową^[6].

Temat koniugacji III -a kończy się zawsze na -a i nie występują formy oboczne. Temat 3 osoby liczby mnogiej jest zawsze zakończony na spółgłoskę -j, pozostałą po dawnej odmianie czasowników tej koniugacji, które odmieniały się podobnie jak czasownik daję: graję, grajesz, gdzie grupa aje wyewoluowała do długiego a, następnie przeniesiono do tej odmiany również końcówkę pierwszej osoby liczby pojedynczej, stąd formy gram, czytam, wołam^[7].

Do koniugacji tej należą czasowniki jeść, wiedzieć, śmieć, umieć, rozumieć i czasowniki od nich pochodne^[8].

Czasowniki w odmianie przyjmują te same końcówki, co w koniugacji III -a, stąd uwa��a się je za podgrupę koniugacji III, mimo że ich temat kończy się na -e; według niektórych gramatyków czasowniki te stanowią koniugację IV^[8]. W III osobie liczby mnogiej temat czasowników ulega rozszerzeniu o spółgłoskę -dz lub -j. Spółgłoska d historycznie należała do odmiany czasowników jeść i wiedzieć (o czym świadczą takie wyrazy, jak jadło czy wiadomo, następnie jednak zanikła przed końcówkami -m i -sz^[6].

• Piotr Bąk: Gramatyka języka polskiego - zarys popularny. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1977. ISBN 83-214-0923-7.
• Alicja Nagórko: Zarys gramatyki polskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2007. ISBN 978-83-01-15390-8.