Kościół św. Michała Archanioła w Katowicach

Kościół pw. św. Michała Archanioła to najstarsza istniejąca budowla na terenie Katowic, powstała prawdopodobnie w 1510 roku w Syryni nieopodal Wodzisławia Śląskiego^[2]. Datę tę podaje niemiecki historyk sztuki Hans Lutsch, który umotywował swą tezę tym, że na nieistniejącej już belce wyryto właśnie tę datę. Sugerowało to, iż byłby to drugi kościół w Syryni, wzniesiony w miejscu budynku z XIV wieku. Nie zachowały się jednak żadne dokumenty świadczące o budowie nowego kościoła w XVI wieku, więc możliwe jest także to, iż w 1510 roku dokonano jedynie powiększenia lub renowacji starszej świątyni^[3]. Pierwszy natomiast drewniany kościół w Syryni został wzniesiony w 1305 roku jako kościół filialny parafii św. Marii Magdaleny w Lubomi. Zezwolenie na budowę nowej świątyni wydał biskup wrocławski Henryk^[4]. Kościół został konsekrowany w 1306 roku przez biskupa sufragana Mikołaja, a za patrona nowej świątyni wybrano św. Michała Archanioła^[3].

W połowie XVII wieku kościół został rozbudowany i przebudowany, uzyskując współczesną formę. W 1749 roku przeprowadzono poważniejszy remont – wówczas to gruntowanie naprawiono pokrycie dachowe. Wymieniono je w 1854 roku, a trzy lata później na wieży kościelnej umieszczono piorunochron. W 1853 roku rozebrano dzwonnicę z 1679 roku, a w tym samym roku postawiono jej replikę^[5].

Kościół w Syryni z biegiem lat stawał się za mały. Koszty związane z jego renowacją, wzrost liczby mieszkańców oraz usamodzielnienie się w 1925 roku syryńskiej parafii w połączeniu z budową nowego kościoła przyspieszyły decyzję o sprzedaży starej świątyni miastu Katowice^[6] za kwotę 5 tys. złotych. Stara świątynia nie została rozebrana, co było był efektem wizyty cesarza niemieckiego Wilhelma II 16 września 1913 roku. Po powrocie do Berlina wydał zarządzenie, że nie wolno wyburzać drewnianego kościoła w Syryni w przypadku postawienia nowego^[7].

Po pieczołowitym rozebraniu drewnianego kościoła^[2] został on przeniesiony w sierpniu 1938 roku do Katowic^[6]. Ustawiono go w miejscu wieży Bismarcka, usytuowanej tu w 1903 roku^[8], którą rozebrano w 1933 roku, a jej fragmenty wykorzystano do budowy wznoszonej wówczas katowickiej katedry pw. Chrystusa Króla^[9].

Obecność drewnianego, XVI-wiecznego kościoła z Syryni w Katowicach była efektem koncepcji dyrektora budowanego w tym czasie Muzeum Śląskiego i konserwatora zabytków, Tadeusza Dobrowolskiego, który planował stworzyć w mieście galerię zabytków górnośląskiego budownictwa drewnianego^[7]. Prócz kościoła, w pobliżu postawiono spichlerz z Gołkowic oraz XVII-wieczną stodołę. Miały one stanowić zaczątek parku etnograficznego^[10].

Świątynia w Katowicach została poświęcona 11 czerwca 1939 roku^[2] przez biskupa katowickiego Stanisława Adamskiego^[10].

W czasie II wojny światowej kościół został zamknięty i dopiero w 1958 roku zaczęto ponownie sprawować w nim liturgię^[7]. 18 maja 1958 roku rektor Niższego Seminarium Duchownego im. św. Jacka w Katowicach ks. Ignacy Jeż poświęcił kościół, a od 1959 roku zaczęciu odprawiać w nim msze święte. Przy kościele funkcje duszpasterskie spełniał osobny rektor, a pierwszym z nich był ks. Józef Skornia^[11]. W latach 1958–1960 świątynia wzbogaciła się o niezbędne przedmioty liturgiczne^[12], a 3 marca 1960 roku za głównym ołtarzem zawieszono krzyż. Wkrótce też na ścianach pojawiły się stacje drogi krzyżowej. W tym okresie zmiany nastąpiły także na zewnątrz kościoła pw. św. Michała Archanioła: wykonano nowe chodniki, założono kraty drzwiowe i okienne, a także zawieszono dzwon-sygnaturkę^[13].

21 lutego 1981 roku erygowano parafię św. Michała Archanioła^[14], a XVI-wieczny kościół stał się kościołem parafialnym^[15]. W maju 1997 roku prezydent Katowic Henryk Dziewior podjął decyzję o zorganizowaniu w zabytkowym zespole kościoła punktu muzealnego – filii Muzeum Historii Katowic^[16]. 25 września 2001 roku poświęcono i konsekrowano nową świątynię – pw. Matki Kościoła Niepokalanej Jutrzenki Wolności, a w uroczystościach tych przewodniczył abp. Damian Zimoń^[17]. 29 kwietnia 2009 roku przy zabytkowym kościele katowiccy muzealnicy utworzyli lapidarium^[18][19].

Kościół św. Michała Archanioła jest własnością miasta Katowice^[11] i znajduje się pod opieką Muzeum Historii Katowic^[9], stanowiąc jego filię^[19]. Jest to także kościół parafialny parafii św. Michała Archanioła^[2] i pełni funkcje sakralne. W niedziele i święta odprawiane są tutaj msze święte o godzinie 12:00^[20] a także jest popularnym miejscem organizacji ślubów^[9].

Kościół leży na Szlaku Architektury Drewnianej Województwa Śląskiego^[15].

Budynek kościoła to obiekt o konstrukcji drewnianej, w którym zachowano około 35% materiałów oryginalnych^[21]. Ściany drewnianej świątyni mają konstrukcję wieńcową, z sosnowych bali połączonych w narożach bez użycia gwoździ^[2]. Ściany zewnętrzne pokryto deskami w układzie pionowym oraz gontem^[22]. Fundamentem jest podstawa wykonana z odpowiednio spojonych belek, na które opierają się ściany^[2].

Kształt świątyni jest wynikiem licznych jej rozbudów^[2], a współczesny wygląd uzyskała w połowie XVII wieku^[23]. Kościół wzniesiono na rzucie kwadratu z prostokątnym prezbiterium, z przylegającą od północy zakrystią. Prowadzą do niego dwa wejścia (od zachodu i północy) poprzedzone kruchtami. Bryła świątyni jest zwarta, z wyraźnym wyodrębnieniem pod względem wysokości członów budynku, w tym dominującą bryła nawy, a także nieco mniejsze prezbiterium i niskie kruchty^[24]. Wszystkie części kościoła kryte są oddzielnie dwuspadowymi dachami gontowymi – wyższym nad nawą i niższym nad kruchtą, zakrystią i babińcem^[25], tworząc w ten sposób tzw. „układ śląski”^[2].

Elewacja frontowa kościoła, zwrócona w stronę zachodnią, jest jednoosiowa, z kruchtą w osi środkowej. Zwieńczona jest trójkątnym szczytem podzielonym poziomo deskami okapowymi. W zwieńczeniu znajduje się daszek podkalenicowy przeznaczony pierwotnie na dzwon^[24]. Kościół wieńczy sygnaturka^[26], której sterczynę tworzy miedziana kula oraz pozostałości krzyża z połowy XVIII wieku^[27].

W nawie oraz prezbiterium znajdują się po dwa okna, zlokalizowane po stronie południowej świątyni^[22]. Zostały w nich zamontowane żelazne kraty z wysuniętymi zadziorami^[27].

Kościół otoczony jest sobotami, które mają na celu zabezpieczenie dolnych partii świątyni przed opadami atmosferycznymi i skupienie części wiernych niemieszczących się we wnętrzu w czasie mszy świętej^[11]. Soboty wykonano w połowie XVII wieku, a biegną one wzdłuż ścian nawy i prezbiterium^[22].

Wolno stojąca dzwonnica^[26] została wybudowana w konstrukcji słupowej, o pochylonych do środka ścianach obitych z zewnątrz deskami. W połowie wysokości umieszczono wąski daszek okapowy, a całość nakryto dachem namiotowym^[28].

Kościół składa się z jednonawowego korpusu z wyodrębnionym prezbiterium zamkniętym prostą ścianą^[2]. Wnętrze nakryte jest płaskim stropem drewnianym z listew ułożonych wzdłużnie, w prezbiterium wyodrębniona została faseta. Posadzki w nawie i prezbiterium są zbudowane z desek^[24]. Wymiary nawy wynoszą 7,34 × 7,28 m, a prezbiterium 5,70 × 4,35 m^[29], a rozmiary znacznie szerzej od prezbiterium nawy umożliwiło wybudowanie od strony zachodniej i północnej empory^[30] podpartej ośmioma słupami^[27]. Do niej prowadzą schody konstrukcji drabiniastej^[24] Pod emporą umieszczona jest gotycka kamienna kropielnica z XIV wieku^[31].

Główne wejście do kościoła poprzedza obszerna kruchta, w której postawiono na oryginalnej kamiennej podłodze z piaskowca dużą dębową skrzynię z żelaznymi okuciami, pochodzącą prawdopodobnie z XVIII wieku. Przejście z kruchty do nawy zamknięte jest łukiem odcinkowym^[32].

We wnętrzu kościoła znajduje się korpus XVII-wiecznej, drewnianej ambony i drewniana rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem z początku XVI wieku, przeniesiona z Dębieńska^[2]. Barokowa ambona składa się z kosza i baldachimu. Kosz podzielono dekoracyjnie na trzy części, a czego środkową wypełniają cztery kwatery^[33]. W trzech z nich umieszczono drewniane malowane rzeźby przedstawiające: św. Jadwigę Śląską, św. Helenę oraz św. Augustyna. Czwarta kwatera jest natomiast pusta. Podporę kosza stanowi fragment filara dębowego, pierwotnie o innym przeznaczeniu. Na zaplecku ambony znajduje się drewniana rzeźba przedstawiająca świętego biskupa z książką i pastorałem. Późnogotycka rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem znajduje się prawej części ściany nawy. Wyeksponowana została na tle drewnianej kapliczki^[34][2].

We wnętrzu kościoła zachowały się szczątki polichromii o motywach figuralnych na północnej i wschodniej ścianie prezbiterium (scena Ukrzyżowania z Matką Boską i św. Janem) oraz na jego stropie^[35].

Wisząca na wschodniej ścianie prezbiterium replika krzyża z San Damiano, rzeźba św. Michała Archanioła w północnym narożniku prezbiterium, oraz strojąca obok ludowa figura Chrystusa to współczesne elementy wyposażenia kościoła^[36].

Kościół pw. św. Michała Archanioła usytuowany jest we wschodniej części parku im. Tadeusza Kościuszki, na Wzgórzu Beaty, w sąsiedztwie ulicy T. Kościuszki w Katowicach^[24][2], na terenie dzielnicy Brynów częć wschodnia-Osiedle Zgrzebnioka^[37].

Zespół świątynny składa się z centralnie położonego kościoła i wolno stojącej dzwonnicy^[38], które otoczone są drewnianym ogrodzeniem na rzucie owalnym z trzema bramami^[25].

Na terenie kościoła znajduje się lapidarium utworzone przez Muzeum Historii Katowic. Znajdują się tam trzy nagrobki, kamień graniczny i kamień drogowy^[7].

Pod kościołem znajdują się podziemia. Są różne hipotezy ich powstania: albo zbudowano je podczas niemieckiej okupacji jako schrony, albo mają one związek z kopalnią węgla kamiennego „Beate” albo też są pozostałością wieży Bismarcka^[7].

• MagdalenaM. Błahut MagdalenaM., StanisławS. Łabuz StanisławS., Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa. Kościół parafialny p.w. św. Michała Archanioła ob. filialny, Katowice: Wojewódzki Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Katowicach, 1990  (pol.).
• MichałM. Bulsa MichałM., BarbaraB. Szmatloch BarbaraB., Sekrety Katowic, Wydanie I, Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy, 2018, ISBN 978-83-7729-386-7  (pol.).
• GrzegorzG. Grzegorek GrzegorzG., MichałM. Bulsa MichałM., BeataB. Witaszczyk BeataB., Domy i gmachy Katowic. Tom II, Katowice: Wydawnictwo „Prasa i Książka”, 2016, ISBN 978-83-63780-16-6  (pol.).
• GrzegorzG. Grzegorek GrzegorzG., PiotrP. Tabaczyński PiotrP., Parafie i kościoły Katowic, Katowice: Wydawnictwo „Prasa i Książka”, 2014, ISBN 978-83-63780-06-7  (pol.).
• JacekJ. Siebel JacekJ., Kościół pw. świętego Michała Archanioła w Katowicach, Wydanie III, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2018, ISBN 978-83-64356-30-8  (pol.).