Klasztor kartuzów w Berezie

Klasztor ufundował podkanclerzy litewski Kazimierz Leon Sapieha. W czerwcu 1648 sprowadził on włoskiego architekta Giovanniego Battiste Gisleniego^[6], który zapewne zaprojektował kompleks klasztorny. Fundator obdarzył powstający klasztor znacznym uposażeniem, co zatwierdził Sejm w 1653. Kamień węgielny położył nuncjusz apostolski w Polsce abp Giovanni de Torres^[a][7]. Klasztor powstał jako twierdza, na której fortyfikacje składały się mury obronne z pięcioma ośmiobocznymi basztami, wały i fosa. Na kompleks składał się kościół pw. św. Krzyża, zabudowania klasztorne, które mieściły m.in. bibliotekę z dużym księgozbiorem oraz 15 charakterystycznych dla kartuzji domków (cel) eremickich. Wewnątrz murów znajdowały się także zabudowania gospodarcze, staw, w którym zakonnicy hodowali żółwie, ogród i sadzawki^[2][5].

Według innego źródła klasztor miał ufundować hetman wielki litewski Lew Sapieha, który na początku XVII w. zakupił Berezę i który nie zdążył dokończyć dzieła przed śmiercią, a Kazimierz Leon budując klasztor i sprawdzając do niego kartuzów, wypełniał wolę ojca^[3].

Kościół konsekrował 6 czerwca 1666 biskup pomocniczy wileński Aleksander Kazimierz Sapieha. Tego samego dnia odbył się w nim pogrzeb Kazimierza Leona Sapiehy. W tym roku prawdopodobnie zakończyły się główne prace. Budowa całego kompleksu została zakończona najprawdopodobniej w 1689^[b][2][5][3].

Kościół z woli fundatora był miejscem spoczynku Sapiehów linii czerejsko-różańskiej – łącznie pochowano w nim ponad 50 osób, w tym kilkunastu Sapiehów. W bramie na hakach zawieszona była szczęka wieloryba^[c][2][5]. Przy klasztorze powstały szpital i apteka, będące pierwszymi placówkami medycznymi w tej okolicy. Sama Bereza jeszcze przed powstaniem klasztoru miała być znana z leczniczych źródeł^[3].

Była to jedyna kartuzja w Wielkim Księstwie Litewskim i jedna z trzech w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W okresie swojego istnienia położona była w diecezji wileńskiej^[2][5][8]. Kazimierz Leon Sapieha do założenia klasztoru zaprosił kartuzów z prowincji górnoniemieckiej. Pierwszym opatem został Joannes Hagen z klasztoru w Kartuzach^[3].

Klasztor ucierpiał podczas III wojny północnej. W 1706 przebywali tu wraz z wojskami król Polski August II Mocny i car Rosji Piotr I Wielki. 28 kwietnia 1706 król Szwecji Karol XII pokonał broniących się w klasztorze dragonów rosyjskich, po czym 30 kwietnia spędził w kartuzji. Okupacja szwedzka była dla kartuzów dotkliwa. W 1706 okupanci uprowadzili trzech alumnów, za których uwolnienie zażądali 300 czerwonych złotych. W 1708 Szwedzi uprowadzili trzech kapłanów, na okup za których, z braku pieniędzy, wydano srebra kościelne. W wyniku tych wydarzeń i srogiego obchodzenia się z braćmi przez okupantów, kartuzi schronili się w lasach, pozostawiając czterech zakonników do czuwania nad klasztorem. Kartuzja ucierpiała również podczas późniejszych wojen^[5].

Powolny upadek klasztoru rozpoczął się po III rozbiorze Polski w 1795, gdy Bereza Kartuska znalazła się w granicach Rosji. Kartuzja utraciła wówczas kontakt z władzami zakonnymi i z innymi klasztorami kartuskimi – od 1819 klasztor podległy był powstałej w zaborze rosyjskim kongregacji benedyktyńsko–cystersko–kamedulskiej^[9]. Straciła także mecenasów. Źródła z czasów poprzedzających kasatę wspominają o upadku dyscypliny zakonnej oraz złym stanie samego klasztoru^[2][5][3].

Klasztor kartuzów w Berezie Kartuskiej zlikwidowany został 28 sierpnia 1831, z mocy ukazu cara Mikołaja I, jako kara za udział kartuzów w powstaniu listopadowym. Zakonnicy zostali przeniesieni do innych klasztorów, w tym opactwa benedyktynów w Horodyszczach i klasztoru cystersów w Wistyczach. Ostatni kartuzi wyjechali w 1834^[2][10].

•  
  klasztor w czasach świetności
•  
  plan kartuzji

Po kasacie kościół został przekazany duchowieństwu diecezjalnemu i erygowano przy nim parafię. Skasowana ona została przez władze carskie w ramach represji po upadku powstania styczniowego, a kościół przejęło państwo. W 1866 podjęto decyzję o rozbiórce klasztoru. Z pozyskanych z rozbiórki cegieł wybudowano budynki koszar wojskowych w Berezie Kartuskiej^[d]. Pozostałe resztki zabudowań popadły w ruinę^[2][3].

W latach 80. i 90. XX w. na terenie dawnego klasztoru przeprowadzano wykopaliska archeologiczne. Przedmioty wówczas odnalezione można oglądać w bereskim muzeum^[2].

W niepodległej Białorusi odrestaurowano bramę wjazdową. Jest to obecnie jedyna odrestaurowana cześć byłej kartuzji^[2].

•  
  Kościół na rysunku Napoleona Ordy (XIX w.)
•  
  Były klasztor w czasie I wojny światowej
•  
  Były klasztor w czasie I wojny światowej
•  
  Były klasztor w II Rzeczypospolitej
•  
  Brama i mury w II Rzeczypospolitej
•  
  Ruiny w stanie współczesnym
•  
  Szpital w stanie współczesnym
•  
  Ruiny w stanie współczesnym
•  
  Ruiny w stanie współczesnym
•  
  Brama przed renowacją (2012)
•  
  Odnowiona brama (2014)
•  
  Ruiny w stanie współczesnym
•  
  Dawne koszary w Berezie zbudowane z cegieł z rozbiórki klasztoru
•  
  Herb Berezy z bramą kartuzji