Johannes Falkenberg

Miejsce urodzenia Falkenberga nie zostało w sposób ostateczny ustalone^[3]. Wedle relacji Jana Długosza dominikanin urodził się w Kamieniu Pomorskim^[4]. Spośród innych hipotetycznych miejscowości wymienia się m.in. Gdańsk, Złocieniec (wówczas Falkenburg nad Drawą) i miejscowość Falkenberg nad rzeką Elster^[5]. Historyk Edward Rymar sygnalizował możliwość pochodzenia Falkenberga z Pomorza Zachodniego bądź Nowej Marchii^[4]. Niektóre współczesne opracowania biograficzne informują, że urodził się w saskiej rodzinie mieszczańskiej^[2]. Biograf Falkenberga, Tomasz Kalisz, uznaje trop saski za najbardziej przekonujący^[6]. Za przybliżoną datę urodzenia uznaje się lata 1364–1365^[6].

Falkenberg rozpoczął edukację najprawdopodobniej w szkole miejsko-parafialnej w swojej rodzinnej miejscowości^[7]. Najpóźniej w 1379 roku rozpoczął studia na Uniwersytecie w Pradze^[8]. W 1381 roku uzyskał stopień bakałarza^[9]. W 1384 roku, wciąż w Pradze, zdobył stopień magistra^[10]. Następnie podjął na tej samej uczelni studia prawnicze, lecz po około roku opuścił Pragę i przeniósł się do Wiednia, gdzie kontynuował naukę. Tam studiował teologię, wykładając jednocześnie sztuki wyzwolone^[11]. Na następne kilka lat Falkenberg znika z przekazów źródłowych, pojawiając się ponownie w 1399 roku w Kolonii, już jako osoba duchowna-dominikanin^[12]. W międzyczasie, prawdopodobnie właśnie w Kolonii, zdobywa tytuł doktora teologii^[13].

Od około 1403 do 1410 roku sprawował urząd regensa w dominikańskim studium generale w Krakowie^[14]. Tam daje się poznać jako kontrowersyjny polemista, wdający się w spory doktrynalne m.in. z biskupem Piotrem Wyszem i Mateuszem z Krakowa^[13]. W owym czasie do jego obowiązków jako regensa należały m.in. kontrola kształcenia w dominikańskiej szkole wyższej i formacja duchowa braci zakonnych^[15]. Cieszył się wówczas wysoką estymą jako teolog, o czym świadczy m.in. fakt, że Rada Miejska Krakowa zwracała się do niego o oficjalne porady natury etyczno-religijnej w kwestiach zarządzania miastem^[16].

Na okres krakowski przypada napisanie przez Falkenberga traktatu De monarchia mundi, będącego ostrą polemiką z tezami zawartymi w traktatach O praktykach kurii rzymskiej Mateusza z Krakowa i Speculum aureum Piotra Wysza. W swoim traktacie Falkenberg bronił nieomylności papieża, przedstawiał Kościół zachodni jako wzór do naśladowania dla wschodniego, ponadto nie omieszkał osobiście zaatakować Mateusza z Krakowa, oskarżając go o herezję. Oskarżony uczony wytoczył Falkenbergowi w Rzymie proces, w wyniku którego dominikanin musiał przeredagować swój traktat i usunąć z niego ataki na Mateusza^[17].

Falkenberg oficjalnie do 1410 roku pozostawał regensem dominikanów w Krakowie, de facto opuścił jednak miasto i już w 1407 roku wykładał teologię na Uniwersytecie Praskim^[18]. W Pradze przebywał do 1409 roku, w międzyczasie diametralnie zmieniając swoje poglądy nt. Kościoła ; z pozycji pro-papieskich przesunął się na koncyliarystyczne. Wydał wówczas między innymi traktat De renuntiatione papae, w którym wzywał do wypowiedzenia posłuszeństwa papieżowi Grzegorzowi XII^[19].

W 1409 pojawił się na soborze w Pizie, skąd prawdopodobnie rozesłał do uczonych Uniwersytetu w Wiedniu traktat polemizujący z tezami Stanisława ze Skarbmierza nt. wojny sprawiedliwej i niesprawiedliwej. Falkenberg oskarżał ponadto na kartach traktatu Władysława Jagiełłę o bratanie się z poganami i wzywał do walki z nim^[20].

Od około 1411 do 1414 roku sprawował urząd inkwizytora na Saksonię i Turyngię, będąc jednocześnie przeorem w Warburgu^[21].

W 1415 pojawił się na soborze w Konstancji, gdzie uczestniczył w kilku głośnych sporach^[a], spośród których największą sławę przyniósł mu skandal związany z Satyrą przeciw herezji i innym nikczemnościom Polaków i ich króla Jagiełły^[22]. W spór polsko-krzyżacki w Konstancji Falkenberg zaangażował się w 1416 roku. Wówczas napisał i opublikował na zlecenie prokuratora krzyżackiego Piotra z Ornety cztery traktaty^[b] skierowane przeciwko Pawłowi Włodkowicowi i jego koncepcji wojny sprawiedliwej^[23]. Delegacja polska z Włodkowicem na czele ustosunkowała się do argumentów Falkenberga i spór mieścił się w granicach ówczesnych norm dyskusji do momentu, w którym delegacji polskiej przedłożono Satyrę^[c] - napisany kilka lat wcześniej (zapewne między 1410 a 1412 rokiem) paszkwil Falkenberga na Jagiełłę i Polaków^[24]. Wzburzony porażką Zakonu Krzyżackiego pod Grunwaldem napisał tekst zachęcający do walki przeciwko Polsce, w którym przedstawia kraj Słowian jako świątynię pogaństwa, wysługującą się bożkom ziemię niewiernych, przeciw którym zaleca walkę jako dzieło Chrystusowe. Wzywał do wytępienia Polaków, obiecując w zamian życie wieczne^[1].

Kwestią dzisiaj niewyjaśnianą pozostaje, w jaki sposób i w jakim celu paszkwil Falkenberga pojawił się w Konstancji i został upubliczniony stronie polskiej. Paweł Włodkowic oskarżył stronę krzyżacką o zlecenie Falkenbergowi napisania tekstu. Piotr z Ornety, prokurator krzyżacki, sugerował, że dominikanin napisał Satyrę z własnej inicjatywy. Z pewnością do jej publikacji na soborze doszło wbrew woli autora. Historyk Tomasz Kalisz wysuwa przypuszczenie, że paszkwil upubliczniła celowo strona krzyżacka, aby sprowokować wzburzenie Polaków i obrócić ich ataki soborowe przeciwko osobie Falkenberga, co miało odwrócić uwagę od meritum toczącego się sporu^[25].

W styczniu 1417 delegacja polska złożyła na soborze oficjalny pozew przeciwko Falkenbergowi, zarzucając mu herezję oraz zniesławienie króla oraz narodu polskiego. Komisja wiary zawiązana w celu rozpatrzenia sprawy dopatrzyła się 11 przewinień dominikanina, przychyliła się do wniosku Polaków, potępiła Satyrę i nakazała jej publiczne spalenie. W wyniku sprzeciwu stronnictwa burgundzkiego do wykonania wyroku wówczas nie doszło. W międzyczasie sprawą Falkenberga zajęła się także kapituła generalna zakonu dominikańskiego obradująca w Strasburgu. Władze zakonu potępiły dziełko, a autora skazały na karę wiecznego więzienia (perpetuo carceri). Wskutek tego Falkenberg został aresztowany w Konstancji. Dalsze starania delegacji polskiej doprowadziły do ponownego potępienia Satyry przez komisję wiary. Ostatecznie papież Marcin V uwięził Falkenberga w zamku św. Anioła w Rzymie. Dominikanin opuścił więzienie w 1424 roku, po kilkukrotnym publicznym (m.in. w obecności delegacji polskiej) odwołaniu tez zawartych w paszkwilu^[26][27][28].

Na przełomie 1429 i 1430 roku Falkenberg znajdował się w Toruniu. Był wówczas współpracownikiem inkwizytora Piotra Wichmanna. Tam zaangażowany był w spór pomiędzy dominikanami a miejscowym proboszczem. Po wygnaniu dominikanów z Torunia przez pewien czas przebywał w Kamieniu Pomorskim, być może także w Gdańsku i Malborku. Później, do ok. 1434/1435 roku uczestniczył w soborze w Bazylei. Ostatnim poświadczonym źródłowo miejscem pobytu Falkenberga był Wrocław, gdzie ponownie zaangażował się w lokalny konflikt między zakonem dominikanów a miejscowymi klerykami. W toku tego sporu zdążył jeszcze opublikować traktat w obronie Zakonu^[29].

Według Jana Długosza Falkenberg umarł w Legnicy podczas powrotu z soboru w Bazylei. Do tej tezy przychyla się większość badaczy, choć za miejsce śmierci Falkenberga podaje się też niekiedy Wrocław. Za datę śmierci przyjmuje się rok 1435^[30].

• Iudicium de aedificandis domis pro meretricibus
• De monarchia mundi
• Defensio operis de monarchia mundi adversus Matthaeum Cracoviensem
• De renuntiatione papae
• Quaestio ad Universitatem Viennensem missa
• Determinatio contra fratrem Iohannem Schweydeler de Patczkov de conventu hospitali s. Iohannis Hierosolymitani
• Satira contra hereses et cetera nephanda Polonorum et eorum regis Jaghel
• Liber de doctrina potestatis papae et imperatoris contra Paulum Vladimiri
• Tractatus aciipe gladium
• Tractatus pro defensione Ordinis Praedicatorum^[31][d]

• TomaszT. Kalisz TomaszT., Ego Praedicator. Zarys biografii Jana Falkenberga OP, Poznań: Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów, 2021, ISBN 978-83-7906-548-6 .

• JanJ. Fijałek JanJ., Dwaj dominikanie krakowscy. Jan Biskupiec i Jan Falkenberg, Lwów: Zakład narodowy im. Ossolińskich, 1925 . Brak numerów stron w książce
• TomaszT. Graff TomaszT., Servants of the devil or protectors of Christianity and apostles among pagans? Shaping the image of Poland and Poles in the context of steps taken by Wladyslaw II Jagiello’s diplomacy against ‘Satira’ by John Falkenberg, „Folia Historica Cracoviensia” (23/1), Kraków 2017 . Brak numerów stron w czasopiśmie
• KarolK. Górski KarolK., Nowa praca o Falkenbergu, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” (4), 1976 . Brak numerów stron w czasopiśmie
• Krajobraz po Grunwaldzie. Falkenberg kontra Włodkowic