Gypsy (musical)

Musical oparty na pamiętnikach Gypsy Rose Lee był pomysłem producenta Davida Merricka i aktorki Ethel Merman. Merrick przeczytał wspomnienia Lee w Harper’s Magazine i zwrócił się do niej o prawa. Kompozytorzy Irving Berlin i Cole Porter odrzucili propozycję współpracy. Zadania podjął się Stephen Sondheim, jednak Merman nie chciała zaangażować nieznanego jeszcze kompozytora i zdecydowała, by muzykę komponował Jule Styne. Sondheim początkowo odmówił napisania wyłącznie libretta, lecz jego mentor Oscar Hammerstein przekonał go do przyjęcia pracy^[2].

Oryginalna produkcja na Broadwayu miała premierę 21 maja 1959 roku w The Broadway Theatre, a później została przeniesiona do Imperial Theatre. Została zamknięta 25 marca 1961 roku po 702 przedstawieniach^[3]. Producentem był David Merrick, reżyserem i choreografem Jerome Robbins. W premierowych rolach wystąpili: Ethel Merman jako Rose, Jack Klugman jako Herbie i Sandra Church jako Louise.

Oryginalna produkcja otrzymała osiem nominacji do nagrody Tony (nie zdobywając żadnej nagrody). Po jej zakończeniu rozpoczęły się dwie trasy koncertowe: pierwsza od marca do grudnia 1961 (z Merman w roli głównej), natomiast w drugiej krajowej trasie jako Rose wystąpiła Mitzi Green. Trasa rozpoczęła się we wrześniu 1961 zakończyła w styczniu 1962.

Produkcja z West Endu odbyła 24-tygodniową trasę po Ameryce Północnej, zaczynając od Toronto, poprzez Los Angeles, Filadelfię, Waszyngton i Boston^[4]. Następnie wystawiono ją na Broadwayu w Winter Garden Theatre 23 września 1974, kończąc 4 stycznia 1975 r. po 120 przedstawieniach^[5]. Obsadę stanowili: Angela Landsbury jako Rose, Rex Robbins jako Herbie, Maureen Moore jako June. Angela Lansbury za rolę otrzymała nagrodę Tony w 1975.

Zostało poprzedzone tournée po USA rozpoczętym w Jackie Gleason Theatre of the Performing Arts w Miami Beach w maju 1989^[6], kontynuowane w St. Louis Municipal Opera Theatre w czerwcu 1989^[7], Los Angeles Music Center oraz Orange County Performing Arts Center w Costa Mesa w Kalifornii w lipcu 1989^[8] oraz w waszyngtońskim Kennedy Center w sierpniu i wrześniu 1989 r.^[9]

Na Broadwayu musical wystawiono 16 listopada 1989 w St. James Theatre, następnie przeniesiono do teatru Marquis, po czym zakończono 28 lipca 1991 roku po 476 przedstawieniach. Zagrali: Tyne Daly jako Rose, Jonathan Hadary jako Herbie i Crista Moore jako Louise. Produkcja ta zdobyła nagrodę Drama Desk Award za najlepsze wznowienie, a Daly zdobyła nagrodę Tony dla najlepszej aktorki w musicalu.

Betty Buckley, Deborah Gibson i Lenny Wolpe wystąpili w Paper Mill Playhouse w Millburn w New Jersey z Laurą Bell Bundy jako June^[10]. Plany przeniesienia produkcji na Broadway nie ziściły się.

Kolejne wznowienie rozpoczęło się 1 maja 2003 w teatrze Shubert. Reżyserem był Sam Mendes, a Bernadette Peters grała rolę Rose^[11]. W obsadzie wystąpili także John Dossett jako Herbie i Tammy Blanchard jako Louise. Produkcja była nominowana do czterech nagród Tony, w tym za najlepsze wznowienie musicalu i najlepszą aktorkę w musicalu. Spektakl ostatecznie został zamknięty 30 maja 2004 po 451 występach^[12].

Patti LuPone po raz pierwszy wcieliła się w postać Rose in Gypsy na festiwalu muzycznym Ravinia w sierpniu 2006 roku. Jack Viertel, dyrektor artystyczny New York City Center Encores!, zobaczył produkcję i zdecydował o jej wystawieniu podczas nowojorskich Encores!^[13]. Od 9 do 29 lipca 2007 roku program był prezentowany w New York City Center. W produkcji wystąpili także Laura Benanti jako Louise, Boyd Gaines jako Herbie i Leigh Ann Larkin jako June. Produkcja zakończyła się sukcesem i została przeniesiona na Broadway z premierą w St. James Theatre 27 marca 2008.

Produkcja ta zdobyła wiele nagród, w tym Tony Awards i Drama Desk Awards dla LuPone, Gainesa i Benanti.

Produkcja została zamknięta 11 stycznia 2009 po 332 przedstawieniach.

Przedstawienie wystawiano od 9 do 18 września w Lyric Stage w Irving w Teksasie z 39-osobową oryginalną orkiestracją. Obsada: Sue Mathys jako Rose, Ashton Smalling jako June oraz lokalni wykonawcy: Mary McElree jako Louise i Sonny Franks jako Herbie^[14].

Tovah Feldshuh zagrała jako Rose w produkcji w Riverside Theatre w Bristolu w Pensylwanii, która trwała od 8 grudnia 2011 do 15 stycznia 2012 roku^[15].

W lipcu 2014 roku Leslie Uggams wystąpiła w roli Rose w Connecticut Repertory Theatre w Storrs. W produkcji wystąpili także Scott Ripley jako Herbie, Alanna Saunders jako June i Amandina Altomare jako Louise. Uggams jest pierwszą Afroamerykanką, która wcieliła się w rolę Rose^[16][17].

Dennis 2017

W lipcu i sierpniu 2017 roku w The Cape Playhouse w Dennis w Massachusetts Julia Murney wystąpiła jako Rose, Caroline Bowman jako Louise, James Lloyd Reynolds jako Herbie, natomiast Tess Soltau jako June^[18].

Chicago 2018

W październiku 2018 roku E. Faye Butler wystąpiła jako Rose w spektaklu wyreżyserowanym przez Michaela Webera w Porchlight Music Theatre w Chicago. Daryn Whitney Harrell wystąpiła jako Louise, Antonio Garcia jako Herbie, natomiast Aalon Smith jako June. Produkcja została zamknięta 29 grudnia 2018 roku.

W londyńskiej premierze na West Endzie w 1973 roku Rose miała zagrać Elaine Stritch, jednak słaba przedsprzedaż spowodowała, że producenci zatrudnili bardziej znaną Angelę Lansbury^[19]. Premiera odbyła się w Piccadilly Theatre 29 maja 1973 roku. W obsadzie znaleźli się: Zan Charisse, Barrie Ingham, Debbie Bowen i Bonnie Langford. Angela Lansbury opuściła produkcję w grudniu 1973 by odbyć trasę po USA, a jej następczynią została Dolores Gray. Produkcja została zamknięta 2 marca 1974 roku po 300 przedstawieniach.

Kolejne wystawienie w Wielkiej Brytanii miało miejsce w Leicester Curve Theatre w marcu 2012 roku z udziałem australijskiej aktorki Caroline O’Connor jako Rose, Victorii Hamilton-Barritt jako Louise, Davida Fleeshmana jako Herbie i Daisy Maywood jako June. Spektakl wystawiano 6 tygodni.

W październiku 2014 roku Imelda Staunton wystąpiła w Chichester Festival Theatre jako Rose w produkcji w reżyserii Jonathana Kenta. Lara Pulver występowała jako Louise, Kevin Whately jako Herbie, Louise Gold jako Mazeppa, Anita Louise Combe jako Tessie Tura i Julie Legrand jako Electra. Musical wystawiano do 8 listopada^[20]. Produkcja otrzymała nagrodę Critics 'Choice Theatre Award dla najlepszego musicalu w 2014 roku.

Po sukcesie w Chichester spektakl przeniesiono na West End do Savoy Theatre w dniu 15 kwietnia 2015 roku, gdzie wystawiano go do 28 listopada. Prawie identyczną obsadę tworzyli: Imelda Staunton jako Rose, Peter Davison jako Herbie, Lara Pulver jako Louise, Gemma Sutton jako June, Dan Burton jako Tulsa, Anita Louise Combe jako Tessie Tura, Louise Gold jako Mazeppa i Julie Legrand jako Electra^[21].

Produkcja londyńska została nominowana do ośmiu nagród Laurence Oliviera w 2016 roku, zdobywając cztery nagrody^[22]. Została także nagrodzona za najlepszą produkcję muzyczną i najlepszy występ w musicalu (dla Staunton) przez UK Theatre Awards^[23]. Staunton zdobyła też nagrodę Evening Standard Awards w 2015 roku^[24]. Produkcja została zarejestrowana i wyemitowana w BBC Four w okresie świąteczno-noworocznym w 2015 roku i ukazała się na DVD.

Manchester 2019

W listopadzie 2019 roku Jo Davies wyreżyserowała w Manchester Royal Exchange produkcję z obsadą: Ria Jones jako Rose, Dale Rapley jako Herbie i Melissa Lowe jako June. Produkcja zakończyła się 1 lutego 2020^[25].

Produkcja rozpoczęła się w Teatro Astral w Buenos Aires, w reżyserii Víctora Garcíi Peralty. Mabel Manzotti wystąpiła w roli głównej. W obsadzie znaleźli się też: Sandra Guida (jako Gypsy), Eleonora Wexler i Ambar La Fox.

Produkcja rozpoczęła się w Teatro Silvia Pinal w Meksyku, w reżyserii przez Silvię Pinal (która zagrała również Rose) z jej córką Alejandrą Guzmán jako Louise.

Produkcja była wystawiana w latach 2001–2003 w Teatrze Vanemuine w Tartu z Silvi Vrait jako Rose^[26].

Produkcja odbyła się z okazji Shaw Festival w Niagara-on-the-Lake w Ontario z Norą McLellan jako Rose i Julie Martell jako Louise

Pierwsza produkcja brazylijska miała miejsce w Teatro Villa-Lobos w Rio de Janeiro z Totią Meirelles jako Rose, Renatą Ricci jako June oraz Eduardo Falcão jako Herbie. Produkcja została potem przeniesiona do Teatro Alfa w São Paulo.

Pierwsza czeska produkcja musicalu w Teatrze Tyl w Pilźnie była wystawiana krótko (18 przedstawień)^[27]. W roli Rose wystąpiła Stanislava Topinková Fořtová.

Spektakl do tej pory nie był wystawiany w Polsce.

W 1962 roku powstała adaptacja filmowa musicalu, wyprodukowana przez Warner Bros. W rolach głównych wystąpili:

• Rosalind Russell jako Rose
• Karl Malden jako Herbie
• Natalie Wood jako Louise

Russell zdobyła nagrodę Złotego Globu dla najlepszej aktorki w filmie muzycznym.

Gypsy została zaadaptowana jako film telewizyjny w 1993 roku z Bette Midler grającą Rose, Cynthią Gibb jako Louise i Jennifer Beck jako June. Bette Midler zdobyła nagrodę Złotego Globu za najlepszą rolę aktorki w miniserialu lub filmie telewizyjnym; Michael Rafter zdobył nagrodę Emmy za reżyserię. Podczas kręcenia filmu partie wokalne rejestrowano na żywo, bez uprzednio przygotowanych ścieżek dźwiękowych^[28].

Londyńskie przedstawienie z 27 grudnia 2015 z Savoy Theatre było transmitowane na żywo w BBC Four. Wystąpili:

• Imelda Staunton jako Rose
• Peter Davison jako Herbie,
• Lara Pulver jako Louise

Nagranie zostało wydane na DVD w listopadzie 2016 roku.

Rose i jej dwie córki, Baby June i Louise (Gypsy), występują w latach dwudziestych XX wieku w wodewilu. Rose jest agresywna i dominująca; zmusza dzieci do występów (May We Entertain You). June jest egzaltowaną dziecięcą gwiazdą; starsza Louise jest nieśmiała. Rose snuje wielkie plany, lecz sytuacja finansowa zmusza ją do proszenia ojca o pożyczkę (Some People). Rose spotyka byłego agenta, Herbiego, i uwodzicielsko przekonuje go, by został ich menedżerem (Small World). Do zespołu dołącza kilku chłopców. Rolę chłopczycy gra również Louise (Baby June and Her Newsboys). Dziewczęta dorastają, a Herbie załatwia kontrakt z panem Goldstone na Broadwayu (Mr. Goldstone, I Love You). Louise samotnie świętuje swoje urodziny (Little Lamb). Rose odrzuca propozycję małżeństwa od Herbiego, który rozważa odejście (Never Never Get Away From Me).

Zespół dociera do Nowego Yorku. Z nowym „wiejskim” numerem występuje na przesłuchaniu w Orpheum Circuit (Dainty June and Her Farmboys, Broadway). Goldstone oferuje kontrakt i szkołę aktorską tylko dla June. Rose odmawia i zrywa kontakt. Louise i June fantazjują, jak wyglądałoby życie, gdyby mama wyszła za mąż i się ustatkowała (If Momma Was Married).

Kilka miesięcy później, wciąż w trasie, jeden z chłopców, Tulsa, ujawnia Louise, że pracuje nad własnym numerem (All I Need Is the Girl). June wychodzi potajemnie za mąż za Tulsę i ucieka z nim, rozpoczynając samodzielną karierę, a zespół się rozpada. Zdesperowana Rose postanawia, że teraz to Louise zostanie gwiazdą (Everything’s Coming up Roses).

Louise stała się już młodą kobietą, a Rose próbuje bezskutecznie utworzyć z niej kopię June (Madame Rose’s Toreadorables). Matka i córka starają się utrzymać na rynku (Together, Wherever We Go). Dostają przypadkiem kontrakt w burlesce w Wichita. Louise przekonuje matkę, że dwutygodniowy kontrakt w przybytku o wątpliwej reputacji jest lepszy niż bieda. Trzy „tancerki” z obsady, Mazeppa, Electra i Tessie Tura, prezentują Louise jak powinna wyglądać praca striptizerki (You Getta Get a Gimmick). Rose proponuje małżeństwo Herbiemu.

Striptizerka z teatru zostaje aresztowana za nagabywanie. Zdesperowana Rose rekomenduje Louise jako jej zastępczynię. Herbie jest oburzony tym, jak nisko Rose upadła i opuszcza ją. (Small World (Reprise)). Nieśmiała Louise zaczyna występ śpiewając dawną piosenkę swojej siostry, przy typ przypadkowo odkrywając swój „gimmick”, czyli sztuczkę – zdejmując powoli rękawiczkę, zwraca się bezpośrednio do publiczności (Let Me Entertain You). Louise staje się pierwszą damą burleski, docierając na Broadway. Staje się samowystarczalna i nie potrzebuje już swojej matki.

Zgorzkniała Rose czuje się bezużyteczna. Uświadamia sobie prawdziwą motywację swoich działań: chorą ambicję bycia gwiazdą, którą zrealizowała zastępczo przez swoje dzieci. Upust emocjom daje wykonując utwór w opustoszałej sali teatru (Rose’s Turn). Wpada następnie w rozpacz, zdając sobie sprawę, że opuścili ją June, Herbie, a teraz prawdopodobnie także Louise.

Louise obserwuje rozpacz matki zza kulis, przytula ją, po czym obie powoli kierują się do wyjścia.

• 1960 Oryginalna produkcja Broadway – Grammy Award – musical
• 1975 Wznowienie Broadway – Tony Award – Angela Lansbury
• 1975 Wznowienie Broadway – Drama Desk Award – Angela Lansbury
• 1975 Wznowienie Broadway – Drama Desk Award – Arthur Laurents (reżyseria)
• 1990 Wznowienie Broadway – Tony Award – musical
• 1990 Wznowienie Broadway – Tony Award – Tyne Daly
• 1990 Wznowienie Broadway – Drama Desk Award – musical
• 1990 Wznowienie Broadway – Drama Desk Award – Tyne Daly
• 2008 Wznowienie Broadway – Tony Award – Patti LuPone
• 2008 Wznowienie Broadway – Tony Award – Boyd Gaines
• 2008 Wznowienie Broadway – Tony Award – Laura Benanti
• 2008 Wznowienie Broadway – Drama Desk Award – Patti LuPone
• 2008 Wznowienie Broadway – Drama Desk Award – Boyd Gaines
• 2008 Wznowienie Broadway – Drama Desk Award – Laura Benanti
• 2015 Wznowienie Londyn – Laurence Olivier Award – musical
• 2015 Wznowienie Londyn – Laurence Olivier Award – Imelda Staunton
• 2015 Wznowienie Londyn – Laurence Olivier Award – Lara Pulver
• 2015 Wznowienie Londyn – Laurence Olivier Award – Mark Henderson (światło)
• 2015 Wznowienie Londyn – Laurence Olivier Award – musical

• Gypsy w bazie Internet Broadway Database (ang.)
• Gypsy (1962) w bazie IMDb (ang.)
• Gypsy (1993) w bazie IMDb (ang.)
• Gypsy (2015) w bazie IMDb (ang.)
• Gypsy na sondheim.com
• Gypsy na sondheimguide.com