Gaja Gaj

Urodzony w rodzinie nauczycielskiej. W ruchu rewolucyjnym od 1903. Jako nastolatek kilka lat mieszkał w Tyflisie, pracując jako dziennikarz (o pseudonimie Bandor), został skazany na 5 lat więzienia za działalność antyrządową.

W 1914 został powołany do armii Imperium Rosyjskiego, awansując do stopnia chorążego. Dowodził batalionem na froncie tureckim. Został dwukrotnie odznaczony za odwagę: Krzyżem Świętego Jerzego IV klasy oraz Orderem Świętej Anny IV klasy. Został wzięty do niewoli tureckiej, ranny podczas ucieczki z niewoli, został skierowany na rekonwalescencję.

Przez krótki okres w lutym 1917 dowodził w Moskwie Wojennym Dowództwem Patrolowym Czerwonej Gwardii. Członek Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji od 1918. Kolejną rekonwalescencję przechodził na początku 1918 w Samarkandzie, gdzie utworzył komunistyczny oddział robotniczy. Jego oddział został rozbity, wycofał się przez teren Kazachstanu i Ural do Samary. Po wybuchu rewolucji październikowej dołączył do bolszewików, zostając dowódcą oddziału kawalerii walczącego z Kozakami orenburskimi atamana Dutowa i Legionem Czeskim. Był dowódcą 24 Dywizji Strzelców, która 12 września 1918 zdobyła Symbirsk, za co otrzymała przydomek „Symbirska” (później „Symbirsko-Samarska”).

Od grudnia 1918 do czerwca 1919 dowódca 1 Armii Frontu Wschodniego, biorąc m.in. udział w zwycięskiej dla czerwonych operacji bielebiejskiej^[1].

Następnie dowodził 42. Dywizją Strzelców, i 1. Kaukaska „Dziką” Dywizją Kawalerii na Froncie Południowym. W 1920 na czele korpusu kawalerii brał udział w operacjach tichorieckiej oraz kubańsko-noworosyjskiej, w rezultacie których Siły Zbrojne Południa Rosji generała Denikina zostały zmuszone do wycofania się z Kaukazu Północnego na Krym^[2][3].

W czasie wojny polsko-bolszewickiej dowodził 3. Korpusem Kawalerii (od lipca 1920 – II Korpusem Kawalerii), zwanym Kawkorem, na Froncie Zachodnim Michaiła Tuchaczewskiego. Początkowo odnosił sukcesy podczas drugiej ofensywy Tuchaczewskiego. Udaremnił próby stabilizacji frontu i dotarł aż nad dolną Wisłę. Po Bitwie Warszawskiej osłaniał odwrót czerwonej 4. Armii do Prus Wschodnich. Podczas odwrotu trzykrotnie przebijał się przez pierścień polskiego okrążenia, ale pod Kolnem został zmuszony do przekroczenia granicy Prus Wschodnich, gdzie korpus został internowany, a sam Gaj uwięziony przez Niemców w obozie w Salzwedel koło Berlina. Dowodzone przez niego oddziały oskarżane są o to, że w czasie odwrotu zamordowały około 1000 polskich jeńców^[4]. Licznych mordów, gwałtów i rabunków dopuściły się także podczas walk o Płock^[5].

Dwukrotnie odznaczony Orderem Czerwonego Sztandaru: w 1918 – za dokonania wojenne w rejonie Wołgi i w 1920 – za kampanię w wojnie polsko-bolszewickiej.

W 1922 Gaj został ludowym komisarzem armii i marynarki Armeńskiej SRR, potem wykładowcą i pracownikiem naukowym.

Napisał książki pt. Na Warszawę! Działania 3 Konnego Korpusu na Froncie Zachodnim, wyd. 1928; W walkach o Symbirsk, wyd. 1928; Pierwsze uderzenie w Kołczaka, wyd. 1928^[6].

W latach 1929–1933 był pracownikiem naukowym Akademii Wojskowej im. Michaiła Frunzego. W latach 1933–1935 pracował jako profesor i kierownik katedry historii wojen i sztuki wojennej w Wojskowej Akademii Lotniczej im. Nikołaja E. Żukowskiego.

W 1935 otrzymał awans do stopnia komkora.

W czerwcu 1935 usunięty ze wszystkich pełnionych stanowisk, zwolniony z Armii Czerwonej i wydalony z WKP(b). Został aresztowany przez NKWD i oskarżony o „utworzenie faszystowskiej organizacji wojskowej w Armii Czerwonej”. Otrzymał wyrok 5 lat więzienia. 11 grudnia 1937 został stracony^[7].

Na fali zainicjowanej przez Nikitę Chruszczowa destalinizacji, został 21 stycznia 1956 pośmiertnie zrehabilitowany przez Kolegium Wojskowego Sądu Najwyższego ZSRR^[6][8].

Marszałek Siemion Budionny przyznał po latach, że Stalin popełnił błąd każąc pozbyć się Gaja Gaja^[8].

• Order Czerwonego Sztandaru (dwukrotnie)
• Krzyż Zasługi Wojskowego Orderu Świętego Jerzego III klasy
• Krzyż Zasługi Wojskowego Orderu Świętego Jerzego IV klasy
• Medal Świętego Jerzego
• Order Świętej Anny

W 1967, z okazji 80. rocznicy urodzin Gaja Gaja, poczta ZSRR wydała znaczek z jego podobizną. W 1978 na jego cześć nazwano wieś w Armeńskiej SRR.

Pamięć o nim szczególnie kultywowana jest w Armenii, gdzie jest uznawany za bohatera narodowego^[8]. W stolicy kraju, Erywaniu, znajduje się konny pomnik wojskowego, na jego cześć nazwana jest także ulica. W 2012 poczta armeńska wydała znaczek z jego podobizną z okazji 125. rocznicy urodzin. Na obszarze byłego Związku Radzieckiego znajduje się jeszcze kilka różnych pomników i popiersi Gaja Gaja. Jego imię nosi wiele ulic w Armenii, Rosji i na Białorusi^[8].

• Bolszaja Sowietskaja Encyklopedia t. 6, Moskwa 1971.
• J. Odziemkowski, Leksykon wojny polsko-rosyjskiej 1919–1920, Oficyna Wyd. RYTM, Warszawa 2004, ISBN 83-7399-096-8.