Futurologia

nauka zajmująca się przewidywaniem i prognozowaniem przyszłości

Futurologia (niem. Futurologie, od łac. futurus ‘przyszły’), in. prognostyka, studia nad przyszłością – dyscyplina wiedzy zajmująca się historycznie przewidywaniem i prognozowaniem przyszłości, m.in. w dziedzinie techniki, przyrostu naturalnego, gospodarki, geopolityki, kultury czy też środowiska przyrodniczego, a współcześnie analizą możliwych przyszłości i wyobrażeń na ich temat[1].

Historia

edytuj

Termin „futurologia” wymyślił i wprowadził w 1943 roku Ossip K. Flechtheim(inne języki), a jedne z pierwszych badań w tym nurcie prowadził wojskowy Think tank RAND Corporation. W Europie futurologia pod państwowym mecenatem rozwijała się od 1962 roku, gdy rząd Francji powołał grupę „Roku 1985”, która miała za zadanie analizować informacje o przyszłości kraju i formułować rekomendacje polityczne. Wkrótce w Wielkiej Brytanii powstał projekt Mankind 2000, a 1964 w USA, powołana przez Amerykańską Akademię Sztuk i Nauk „Komisja roku 2000”[2]. Równolegle futurologia rozwijała się w kręgach pozarządowych, a kamieniem milowym tego nurtu było powstanie w 1966 r. World Future Society, organizacji futurologicznej dopuszczającej do członkostwa obywateli wielu państw Zachodu[3]. W Polsce badaniami przyszłości zajął się Komitet Badań i Prognoz „Polska 2000” przy prezydium Polskiej Akademii Nauk. Większość z tych ośrodków prognozowało znaczne przełomy społeczne, techniczne, naukowe.

Obecnie futurologia jako nauka mająca ambicje „poznania” przyszłych społeczeństw, skłonna rościć sobie prawo do przepowiadania struktury społecznej za kilkadziesiąt budzi kontrowersje. Z jednej strony, wiele historycznych prognoz sprawdziło się, z drugiej strony, wiele okazało się chybionych, i brak jest naukowych wniosków, które pozwoliłyby podnieść jakość prognoz. Złożoność i emergentność rzeczywistości społecznej jest zbyt duża, by można było zapewnić istotną poprawę trafności długoterminowych prognoz.

Trafne prognozy długoterminowe

edytuj

Raport Granice Wzrostu z 1972 , opracowany na zlecenie Klubu Rzymskiego przez Dennisa Meadowsa, Donellę Meadows, Jørgena Randersa oraz Williama W. Behrensa, można wskazać jako przykład trafności długoterminowych prognoz ilościowych. Najnowsze badania nad przewidywaniami z tego raportu wskazują[4][5][6], że dwa spośród czterech przedstawionych scenariuszy są zbliżone do obserwowanych danych i wskazują na zatrzymanie dobrobytu, żywności i produkcji przemysłowej w ciągu następnej dekady.

Amerykański futurolog Alvin Toffler trafnie prognozował w latach 80. XX w.[7], że wykorzystanie technologii komunikacyjnych i komputerów umożliwi telepracę, co znalazło potwierdzenie we współczesności.

Francuski filozof polityki Alexis de Tocqueville w swojej słynnej dziewiętnastowiecznej książce O demokracji w Ameryce zapowiadał nieuchronność konfrontacji pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Rosją[8], która w XX wieku przybrała postać zimnej wojny:

Żyją dzisiaj na ziemi dwa wielkie narody, które zdają się zmierzać ku jednym celom. Są to Rosjanie i Anglo-amerykanie. Wszystkie inne narody zatrzymały się już w miejscu lub rozwijają się z największym wysiłkiem — one zaś lekko i pospiesznie kroczą ku potędze, której granic umysł ludzki nie potrafi przewidzieć... Ich punkty wyjścia są różne i odmienne są ich drogi, lecz na mocy tajemnych planów Opatrzności zdają się powołani do tego, by kiedyś w rękach każdego z nich znalazły się losy połowy świata.

Niesprawdzone prognozy długoterminowe

edytuj

Paul Kennedy przytacza[9] słowa Thomasa Malthusa, który boleje na początku XVIII wieku nad przyszłością Ziemi, prognozując katastrofę związaną z niewystarczającą podażą żywności wobec rosnącej liczby ludności. Kennedy pyta, dlaczego proroctwa się nie ziściły i podaje trzy sprawy, których Malthus nie wziął pod uwagę: emigracja ludności z Wysp Brytyjskich, wzrost wydajności rolnictwa na świecie i pierwszy etap rewolucji przemysłowej.

Innym często cytowanym[10] przykładem są brytyjskie i amerykańskie prognozy ze schyłku XIX w., w myśl których, jeśli ówczesne tempo wzrostu pogłowia koni utrzyma się, to nie da się zapewnić żadnego rozwiązania zagospodarowania końskiego łajna na ulicach i w nieunikniony sposób pokryje ono grubą warstwą ulice rozwijających się miast; autorzy prognoz nie wzięli pod uwagę tego, że mogą pojawić się takie rozwiązania (kolej, samochód, traktor etc.), które wyeliminują konie z transportu i rolnictwa.

Futurologia jako nauka

edytuj

Futurologia jest określana bardzo różnie, a jej przewidywania negowane lub wręcz wyśmiewane. Próby określenia czym tak naprawdę ta dziedzina nauki jest były podejmowane wielokrotnie[11][12][13]. Można zaryzykować stwierdzenie, że futurologia jest dziedziną wiedzy, czerpiącą z metodologii badań społecznych i historycznych. Na tej podstawie można nazwać ją historią przyszłości[14] lub socjologią przyszłości, która w przeciwieństwie do socjologii klasycznej nie bada społeczeństw z perspektywy statycznej, tylko dynamicznej. Innymi słowy jest nastawiona na hipotez na temat przyszłości oraz możliwych zmian w formułowaniu tychże, a nie "faktów" na temat przyszłości, które nie są dostępne poznawczo.

  • Dla nauk społecznych futurologia stanowi „generator scenariuszy”, który służy do penetracji wyróżnionych zagadnień, dla szerzej rozumianych obszarów badawczych;
  • Dla praktyki zarządzania w sektorze publicznym i prywatnym, jest źródłem hipotez i pomocą w formułowaniu długoterminowych celów zmiany społecznej[15];
  • Może pełnić role ostrzegawcze zaniechania bądź kontynuowania określonych procesów i zachęty do przełamywania intuicyjnego determinizmu, korzystania z wolności w kształtowaniu przyszłości, która jest otwarta[16][15];
  • Może służyć jako ideologiczne uzasadnienie panującej formacji, narzedzie propagandy;
  • Może służyć jako „wabik” dla społeczeństwa, w celu realizacji określonych zamierzeń władzy[17].

Metodologia

edytuj

Intuicyjnie najprzystępniejszą metodą „badania przyszłości” jest przede wszystkim analiza współczesnych i przeszłych zjawisk, na podstawie obserwacji społeczeństwa, mediów i wyodrębnienie z nich najważniejszych tzw. trendów przeznaczonych do badania i penetracji. Innym sposobem są metody czysto matematyczne, jak rachunek prawdopodobieństwa, a także symulacje komputerowe[18], które na podstawie określonych danych formułują koncepcje przyszłości. Poza tymi dwiema tradycyjnymi, redukcjonistycznymi metodologiami badania przyszłości: przez analogię oraz przez modelowanie statystyczne sytuują się metody foresightowe, które opierają się na analizie jakościowej, heurystycznej, skupionej nie tylko na formułowaniu prognoz, lecz także na analizie tychże, co w ogólnej metodologii nauk można zakwalifikować do badań "świata trzeciego"[19] wg podziału Karla Poppera.

Futurologia a logika

edytuj

Problem futurologii, polega na zdefiniowaniu i określeniu przyszłości i rozwiązania problemu czy ona istnieje już obecnie (determinizm) jako jednoznacznie określona czy też nie. Jan Łukasiewicz przytacza dwa argumenty za determinizmem: fizyczna zasada przyczynowości oraz logiczna zasada wyłączonego środka (  czyli „tautologią jest twierdzenie, że albo p albo nie p”). Oba obala, zaczynając od pierwszej, twierdząc, że nie jest prawdą iż jeśli   to nieskończony ciąg przyczyn tego faktu, musi sięgać chwili teraźniejszej i każdej chwili przeszłej. Ciąg ten może mieć swą granicę dolną w chwili, która jest późniejsza od teraźniejszej, a więc jeszcze nie nadeszła. Taki ciąg więc – konkludując – nie musi posiadać początku a jedynie dążyć do jakiejś chwili   będąc nieskończonym.

Zasadę wyłączonego środka Łukasiewicz obala postulując wprowadzenie trzeciej wartości logicznej (logika dwuwartościowa posługuje się tylko wartościami prawdy i nieprawdy), która wyrażałaby „możliwość”. Innymi słowy możliwym jest że jakaś osoba będzie w domu, w kawiarni, w szpitalu, a ta możliwość nie determinuje faktu, że cała przyszłość jest z góry ustalona.

Aby zatem uprawiać futurologię, trzeba przyjąć założenie, że przyszłość istnieje w takim zakresie, w jakim jest zdeterminowana przez łańcuchy przyczynowo-skutkowe, które sięgają już naszej teraźniejszości, lub że istnieje jako metafora, w postaci prognoz i wizji indywidualnych osób lub grup społecznych.

Futurologia jako narzędzie propagandy

edytuj

Futurolodzy, będąc finansowanymi przez państwa mogła być im winna „przysługi” w postaci wykorzystywania swoich metod i autorytetu do podbudowywania statusu władzy w danym państwie. Łączyło się to jednak z zahamowaniem obiektywizmu i odejściem od pierwotnych idei. Przyszłość, w „futurologii państwowej” była ściśle dostosowana do potrzeb propagandowych danego kraju, była – jak nazywa to Lech Nijakowski – teraźniejszością w bogatych i dostojnych szatach[20]. W Ameryce kreśliła wizję dobroczynnego i zbawiennego kapitalizmu, zaś w krajach bloku sowieckiego zwycięskiego komunizmu. Ujęcie to nie docenia jednak kontrkulturowych, alternatywnych, krytycznych i jawnie antysystemowych aspektów futurologii, które rozwijają się od lat 70. XX w., począwszy od dorobku prof. Jima Datora[21] z Uniwersytetu Hawajskiego, a skończywszy na współczesnym nurcie "futures literacy"[22].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Futures Studies [online], Polskie Towarzystwo Studiów nad Przyszłością [dostęp 2021-07-19] (pol.).
  2. Commission on the Year 2000 [online], American Academy of Arts & Sciences [dostęp 2021-07-19] (ang.).
  3. Edward Cornish (1927-2019), tytan studiów nad przyszłością - PTSP.pl [online], Polskie Towarzystwo Studiów nad Przyszłością, 16 sierpnia 2019 [dostęp 2021-07-19] (pol.).
  4. Granice wzrostu. Co nas czeka w połowie XXI wieku [online] [dostęp 2024-01-28] (pol.).
  5. Gaya Herrington, Update to limits to growth: Comparing the World3 model with empirical data, „Journal of Industrial Ecology”, 25 (3), 2021, s. 614–626, DOI10.1111/jiec.13084, ISSN 1088-1980 [dostęp 2024-01-28] (ang.).
  6. Marcin Popkiewicz, Wzrost gospodarczy nas zabije [online], www.polityka.pl, 2016 [dostęp 2024-01-28] (pol.).
  7. Alvin Toffler i inni, Trzecia fala, Poznań: Wydawnictwo Kurpisz, 2006, ISBN 978-83-89738-89-9 [dostęp 2024-01-28].
  8. Alexis de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, Marcin Król (tłum.), Państwowy Instytut Wydawniczy, 1976, s. 255 [dostęp 2024-01-28] (pol.).
  9. Kennedy Paul, U progu XXI wieku, tłum P. Konczewski, 1994, s. 16.
  10. Stephen Davies, The Great Horse-Manure Crisis of 1894 | Stephen Davies [online], fee.org, 1 września 2004 [dostęp 2024-01-28] (ang.).
  11. Abdul Khakee, Relationship between futures studies and planning, „European Journal of Operational Research”, 33 (2), Operational Research in the Public Sector, 1988, s. 200–211, DOI10.1016/0377-2217(88)90371-2, ISSN 0377-2217 [dostęp 2021-11-27] (ang.).
  12. Andrzej Karpiński, Co trzeba wiedzieć o studiach nad przyszłością? = (All one should know about futures studies), Warszawa: Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, 2009, ISBN 978-83-88700-33-0, OCLC 751159075 [dostęp 2021-11-27].
  13. Eleonora Masini, Rethinking futures studies, „Futures”, 38 (10), Eleonora Masini: The doyen of futures studies, 2006, s. 1158–1168, DOI10.1016/j.futures.2006.02.004, ISSN 0016-3287 [dostęp 2021-11-27] (ang.).
  14. Longin Pastusiak, Futurologia historią przyszłości?, „Przegląd Dziennikarski”, 19 lutego 2017 [dostęp 2017-05-23].
  15. a b Norbert Kołos, Czy da się przewidzieć przyszłość? I dlaczego nie - Norbert Kołos [online], Polskie Towarzystwo Studiów nad Przyszłością, 12 listopada 2014 [dostęp 2024-01-28] (pol.).
  16. Edgar Morin, La voie: pour l'avenir de l'humanité, Paris: Fayard, 2011, ISBN 978-2-213-65560-4 [dostęp 2024-01-28].
  17. Arkadiusz Kołodziej, Problemy metodologiczne futurologii jako „dyscypliny naukowej”, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Sociologica” (61), 2017, s. 99–112, DOI10.18778/0208-600X.61.06, ISSN 2353-4850 [dostęp 2024-01-28] (pol.).
  18. Mieczysław Sobczyk, Statystyczne metody prognozowania, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio H, Oeconomia 25, 1991, s. 337-354 [dostęp 2024-01-28] (pol.).
  19. Jacek Urbaniec, Trzeci świat Karla Poppera, „Zagadnienia filozoficzne w nauce”, VIII, Copernicus Centre, 1986, s. 77-84, ISSN 0867-8286 [dostęp 2024-01-28] (pol.).
  20. Lech Nijakowski, Przyszłość i działanie. Wokół problemów futurologii, „Rubikon. Studencki kwartalnik naukowy” (3), 2000, s. 35-45, ISSN 1505-1161 (pol.).
  21. Jim Dator, Alternative Futures at the Manoa School, „Journal of Futures Studies” (14 (2)), 2009, s. 1-18 [dostęp 2024-01-28] (ang.).
  22. Astrid C. Mangnus i inni, Futures literacy and the diversity of the future, „Futures”, 132, 2021, s. 102793, DOI10.1016/j.futures.2021.102793, ISSN 0016-3287 [dostęp 2024-01-28].

Bibliografia

edytuj
  • Nijakowski Lech Michał, Wokół problemów futurologii, 2000 ISSN 1505-1161.
  • Bönish Alfred, Futurologia – jej funkcje i cele, Wyd. Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1980, ISBN 83-04-00302-3.
  • Łukasiewicz Jan, Z zagadnień logiki i filozofii. Pisma wybrane, Warszawa 1961.
  • Stanisław Lem, Fantastyka i futurologia, Kraków 2003.

Linki zewnętrzne

edytuj