Emporium

Początek właściwym emporiom świata greckiego mieli w epoce mykeńskiej dać Achajowie, zakładając śladem żeglarzy kreteńskich osady handlowe na wschodnich wybrzeżach Morza Śródziemnego (m.in. Alalach w Syrii) – od Troady aż po Egipt (z częściowym wyjątkiem Anatolii), w ramach szerokich stosunków handlowych sięgających do Iberii^[4]. Poza Alalach Grecy od okresu późnohelladzkiego posiadali bardzo ważną osadę handlową w Al-Mina u ujścia Orontesu – tam znajdowało się ich najdalej wysunięte na południe emporium^[5], skąd szlaki handlowe prowadziły do Mezopotamii i ku zasobnym w metale terytoriom Azji Mniejszej (Urartu). Wspomnianym przez Herodota^[6] syryjskim emporium mogło być nie odnalezione dotąd Posideion (Posejdion)^[b]; osadę o podobnym charakterze umiejscowiono również w Tel Sukas^[7].

Typowym wczesnym emporium była Naukratis założona ok. 610 p.n.e. nad zachodnią odnogą Nilu^[8][9] przez kupców różnego pochodzenia (m.in. małoazjatyckich i z Eginy^[c]), rozwijająca się aż do podboju perskiego i stanowiąca zapowiedź hellenistycznej Aleksandrii^[10]. Inną placówką z VII stulecia na wybrzeżu północnoafrykańskim była Cyrena, rządzona później przez miejscowy ród Battiadów i wykorzystująca w handlu sprzyjające możliwości hodowlano-rolnicze (eksport sylfionu, koni)^[11].

W późniejszej epoce emporia powstawały jako wyraz przewagi celów handlowych nad agrarnymi z pierwszej fazy kolonizacji, wywołanej tzw. głodem ziemi (stenochoria). Ważnym obszarem działania stały się wtedy wybrzeża nadczarnomorskie oraz pobrzeża Galii i Iberii, a greckie placówki handlowe stały się najwcześniejszymi poprzednikami nowożytnych morskich faktorii handlowych (port of trade)^[12].

Herodot uznawał emporium za miejsce wydzielone koło polis, najczęściej na obszarze przymorza^[13]. Powstające na terytoriach zamieszkiwanych przez ludność niegrecką, emporia różniły się od gmin etnicznych, czyli kolonii (apoikia) tym, iż nie mogły mieć statusu suwerennej polis^[14]. Zakładane jako typowe placówki handlowe w Iberii lub nad Morzem Czarnym, nie przekształciły się nigdy w prawdziwe greckie gminy^[15].

Osadom takim zakładanym często przypadkowo przez samoistne grupy kupców brakowało oficjalnego aktu założycielskiego wraz z publiczną ceremonią, podczas gdy apoikia (dosłownie „osada z dala od domu”) fundowana była w z góry określonym czasie przez konkretne miasta albo grupy osadników pod przywództwem tzw. ojkisty (οἰκιστής)^[16]. Uzależnione od stosunku tubylców, sytuowano je zwykle na obrzeżach rozwiniętych cywilizacji, jak np. na wybrzeżu lewantyńskim, egipskim czy etruskim^[17].

Pierwotnie liczne emporia położone były poza miejskimi murami (np. Anthedon, eubejskie Chalkida i Eretria, Larymna, Milet, Tanais, Tasos). Od końca VI–V wieku p.n.e., wraz z powstaniem portów zamkniętych (λιμήν κλειστός), z wolna przekształacały się w handlową strefę wydzieloną w obrębie murów miejskich (m.in. Olbia^[18], Aleksandria, Kartagina, Dikajarchia-Puteoli, Pireus)^[19]. W Atenach wyróżniano dwa rodzaje emporiów – dla cudzoziemców i tubylców, pozostające pod nadzorem epimeletów^[20].

Oprócz syryjskiej Al-Miny^[21] i egipskiej Naukratis^[22], do najstarszych i najbardziej liczących się w świecie śródziemnomorskim emporiów należały ważne dla handlu mykeńsko-cypryjskiego sycylijskie Tapsos, północnoitalska Spina i założone ok. 775 p.n.e. Pitekuzy (Pithekussai) na Ischii^[23], które wkrótce na lądzie stałym dały początek kolonii Kume^[24]; poza tym libijska Cyrena, dla handlu minojskiego prawdopodobnie też Troja.

Uwagę Greków wcześnie przyciągały wybrzeża anatolijskie i obszar czarnomorski, stwarzające dostęp do krain zasobnych w rudy metali. Do kolonii powstałych najprawdopodobniej z emporiów należały w VIII w. p.n.e. Synopa, Trapezunt i Amisos. Szczególnie doniosłą rolę w zakładaniu na pobrzeżach Morza Czarnego licznych osad będących początkowo placówkami handlowymi, odegrał joński Milet^[25]. Na północy, gdzie istotną rolę odgrywała wymiana handlowa ze Scytami oraz obrót płodami rolnymi i rybami, spośród emporiów skupionych przy limanie Bohu i Dniepru na dominujące polis wyrosła Olbia, na wysuniętej wschodniej rubieży nad Donem – Tanais. Osady handlowe tego rodzaju istniały też przypuszczalnie w Kolchidzie^[26], np. Fasis, Dioskuria.

W basenie zachodniośródziemnomorskim za najstarszą (775 p.n.e.) i przez długi czas najodleglejszą placówkę uchodziły Pitekuzy, założone w Zatoce Neapolitańskiej przez eubejskich kupców z Chalkis i Eretrii na nieuprawnej wysepce z aż dwoma naturalnymi portami. Szybki rozrost i przeludnienie pierwotnej osady spowodowały już ok. 750 p.n.e. częściową migrację na ląd stały i założenie Kume^[27]. Na obszarze Etrurii, poza północnoitalskimi Spiną (założoną ok. 520 p.n.e.)^[28] i Adrią w rejonie ujścia Padu, najbardziej liczącym się było emporium usytuowane koło świątyni Hery w Gravisca będącym wtedy portem Tarkwinii^[29].

W dalszej zachodniej części Śródziemnomorza obok założonej ok. 600 p.n.e. Massalii powstała korsykańska Alalia, a na Półwyspie Iberyjskim – Emporion^[30]. Dla handlu marsylskich Greków wprawdzie najistotniejsze były emporia na wybrzeżu prowansalskim zasiedlanym przez Celto-Ligurów, ale najdynamiczniejszy rozwój cechował Emporion, który z wyspowej placówki szybko przekształcił się w miasto-kolonię (Neapolis) na stałym lądzie^[31].

W epoce klasycznej najbardziej znane poza Koryntem emporion Hellady znajdowało się w ateńskim Pireusie, gdzie obok przystani dla statków handlowych mieściły się magazyny oraz targowisko. W Rzymie powstałe w 192 p.n.e. emporium znajdowało się nad brzegiem Tybru u podnóży wzgórza Awentyńskiego^[32].

Epoka hellenistyczna kolejny silny impuls sprzyjający tworzeniu emporiów zawdzięcza rozwiniętej gospodarce ptolemejskiego Egiptu. Aktywność jego królów wynikała z faktu, że w istocie każdy władca z hellenistycznych dynastii był zarazem wielkim kupcem. Do handlu z południem (głównie kością słoniową i żywymi słoniami) Ptolemeusze założyli nad Morzem Czerwonym Myos Hormos (Port Muszli) w Koseir, Berenike Trogodycką i Ptolemais Łowów koło Suakin; w Etiopii powstały emporia Złota Berenike i Koloe, a południowa Arsinoe koło cieśniny Bab al-Mandab. Dzięki tym placówkom nawiązany został ostatecznie morski handel z Indiami, a niektóre z osad będących ufortyfikowanymi stacjami handlowymi przekształciły się w miasta^[33].

W czasach rzymskich określenie to spotykane jest m.in. u Plautusa (Amfitrion 1012) i Liwiusza (Ab Urbe condita XXI, 57)^[34]. Wiadomo, że emporium istniało np. w Pompejach, gdzie sprzyjały temu warunki geograficzne; według Strabona (Geographia V 4, 8) był to ośrodek handlowy służący za rynek zbytu dla trzech miast śródlądowych (Noli, Nucerii i Acerry) oraz potwierdzający znaczenie rzeki Sarnus w wywozie i przywozie. Eksportowano produkty rolnictwa, podczas gdy wytwory krain zamorskich docierały aż do pompejańskiego portu (Sarnus Pompeianus)^[35].

Dopiero jednak w epoce rozwiniętego handlu rzymskiego od czasów Augusta następuje niezwykły wzrost liczby emporiów powstających w kierunku wschodnim: od Myos Hormos nad Morzem Czerwonym, niezidentyfikowanych wschodnioafrykańskich faktorii handlowych i powiązanego z nabatejską Petrą Leuke Kome („Białe Miasto”) oraz cieśninowego Ocelis, przez adeński Eudaemon i oceaniczną wyspę Dioskoridis aż po osady Moscha i Apologos oraz wybrzeża Indii i Cejlonu. Podstawowe źródło wiadomości stanowi tu kupiecki przewodnik Periplus Morza Erytrejskiego, który wymienia i dalej jeszcze położone osady handlowe, jak Minnagara, Barygaza, Kalliena, Muzarys i Nelcynda na zachodnich pobrzeżach ówczesnych Indii, ale też na wschodnich (Kolchoi, Chaberis, Poduke, Sopatma i Masalia). W tym czasie również Ptolemeusz wylicza w swej Geografii 16 takich nadmorskich emporiów tylko na wybrzeżach Indii i Cejlonu^[36].

• Benedetto Bravo, Ewa Wipszycka: Historia starożytnych Greków. T. 1: Do końca wojen perskich. Warszawa: PWN, 1988. ISBN 83-01-06654-7.
• N.G.L. Hammond: Dzieje Grecji. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977.
• Pierre Lévêque: Świat grecki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973.
• Thomas R. Martin: Starożytna Grecja. Od czasów prehistorycznych do okresu hellenistycznego. Warszawa: Prószyński i S-ka, 1998. ISBN 83-7180-908-5.
• Oswyn Murray: Narodziny Grecji. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2004. ISBN 83-7337-856-1.
• Mała encyklopedia kultury antycznej. Z. Piszczek (red.). Wyd. V. Warszawa: PWN, 1983, s. 224. ISBN 83-01-03529-3.
• Wielka encyklopedia PWN. T. 8. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 238. ISBN 83-01-13357-0.