Emilian Czyrniański
Emilian Czyrniański, rusiń. Емілиян Чырняньскій (ur. 20 stycznia 1824 we Florynce, zm. 14 kwietnia 1888 w Krakowie) – polski chemik, łemkowskiego pochodzenia, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie w 1874–1875, współzałożyciel Akademii Umiejętności.
 Emilian Czyrniański (1878) | |
| Państwo działania | |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia |
20 stycznia 1824 |
| Data i miejsce śmierci |
14 kwietnia 1888 |
| profesor nauk chemicznych | |
| Specjalność: chemia ogólna | |
| Alma Mater | |
| Habilitacja |
1851 – chemia |
| Profesura |
1859 |
| Polska Akademia Umiejętności | |
| Status |
członek czynny |
| Nauczyciel akademicki | |
| Uczelnia |
Akademia Techniczna we Lwowie |
| Stanowisko | |
| Okres zatrudn. |
1847–1849 |
| Uczelnia | |
| Stanowisko | |
| Okres zatrudn. |
1849–1851 |
| Uczelnia | |
| Wydział | |
| Stanowisko | |
| Okres zatrudn. |
1851–1888 |
| Rektor | |
| Uczelnia | |
| Okres spraw. |
1874–1875 |
| Poprzednik | |
| Następca | |
| Dziekan | |
| Wydział | |
| Okres spraw. |
1874–1874 |
Życiorys
edytujWychował się w greckokatolickiej rodzinie łemkowskiej Hryhorija i Chrystyny rod. Kaniuk[1]. Ojciec był proboszczem we Florynce, zajmując też stanowisko inspektora szkolnego w Muszynie, później radcy Konsystorza Przemyskiego ds. szkolnych.
Emilian Czyrniański uczęszczał do szkoły powszechnej w rodzinnej miejscowości, następnie ukończył gimnazjum w Nowym Sączu. W 1842–1844 studiował teologię greckokatolicką w Instytucie Teologicznym w Przemyślu. W 1844 przeniósł się do Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Lwowskiego. Przerwał naukę i zamieszkał w Przemyślu, gdzie pracował jako pomocnik aptekarza.
W 1846 powrócił do Lwowa, podejmując studia w Akademii Technicznej. W następnym roku, już w czasie studiów, został młodszym asystentem i członkiem Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego. W 1849–1851 pracował na stanowisku adiunkta w Uniwersytecie Praskim. W 1851 uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego i objął katedrę chemii ogólnej na Uniwersytecie Jagiellońskim. W tym samym roku został przyjęty do Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, przekształconego w 1872 w Akademię Umiejętności. W 1859 otrzymał tytuł profesora, aby w 1874 objąć stanowisko dziekana Wydziału Filozoficznego. W następnym roku akademickim (1874–1875) pełnił funkcję rektora uczelni, zasiadając również w Sejmie Krajowym. Został usunięty z funkcji z powodu nieustępliwego zabiegania o język polski jako wykładowy w uczelniach Galicji[2].
Zmarł na atak serca 14 kwietnia 1888[3]. Pochowany został na cmentarzu Rakowickim w Krakowie[4].
Miał córkę Marię Krystynę, żonę Józefa Stanisława Retingera (1849–1897), matkę Józefa Hieronima (1888–1960)[5].
Działalność naukowa
edytujEmilian Czyrniański wniósł poważny wkład do polskiej chemii. Już w 1850 opublikował znaczącą rozprawę pt. Wirujące niedziałki, w której przedstawił oryginalną koncepcję atomistyczną. Rozwijał ją następnie przez cały okres pracy naukowej, uzupełniając spostrzeżeniami o wiązaniach chemicznych: Teoryja tworzenia się połączeń chemicznych na podstawie ruchu wirowego atomów (1862), Rozwinięcie krytyczne teoryi chemicznej opartej na ruchach wirowych niedziałek (1876), Teoryja mechaniczno-chemiczna oparta na ruchach wirowych niedziałek (1876), Teoryja chemiczno-fizyczna na podstawie przyciągania się i ruchu wirowego niedziałek (1884).
Jako pierwszy w dziejach polskiej nauki przedstawił propozycję polonizacji terminologii chemicznej w sposób spójny i usystematyzowany, wykładając swoje spostrzeżenia w pracy pt. Słownictwo polskie chemiczne (1853). Skutecznie zabiegał o wprowadzenie tej formy jako normy terminologicznej używanej w szkołach realnych, gimnazjach i uczelniach Galicji (obowiązywała do 1919)[6].
Poddawał próbom wody mineralne z różnych okolic Galicji i Czech. W 1874–1877 badał wody pochodzące z Iwonicza i Krynicy.
W swojej działalności naukowej poświęcił też dużo miejsca na opracowanie podręczników chemii dla potrzeb szkolnictwa i upowszechnienia wiedzy chemicznej. Opublikował pierwszy w języku polskim podręcznik wiedzy powszechnej z zakresu chemii (Wykład chemii nieorganicznej zastosowanej do przemysłu, rolnictwa i medycyny, 1859). Opracował syntezę ówczesnej wiedzy chemicznej, przygotowując dwa niezależne podręczniki, osobno opisujące chemię organiczną i nieorganiczną – Chemija nieorganiczna i organiczna zastosowana do przemysłu, rolnictwa i lékarstwa (t. 1–2, 1866–1867). Opublikował również podręczniki chemii nieorganicznej: akademicki (Chemija nieorganiczna ułożona dla uniwersytetów i akademij technicznych, 1874) oraz dla średnich szkół technicznych (Chemija nieorganiczna mniejsza ułożona dla szkół realnych, 1874).
Przypisy
edytuj- ↑ Estreicher 1938 ↓, s. 378.
- ↑ Grodziski 1993 ↓.
- ↑ Kronika miejscowa i zagraniczna. „Czas”. 87/1888, s. 3, 15 kwietnia 1888.
- ↑ Jan Wiktor Tkaczyński (red.), Pro Memoria III. Profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego spoczywający na cmentarzach Krakowa 1803-2017, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2018, s. 56, ISBN 978-83-233-4527-5.
- ↑ Marek Jerzy. Minakowski, Twórca UE Mąż Krewnej Kaczyńskiego to Żyd z Dębicy [online] [dostęp 2020-03-03].
- ↑ Horbal 2013 ↓, s. 155.
Bibliografia
edytuj- Tadeusz Estreicher, Czyrniański Emilian, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. IV, Kraków 1938, s. 378-379.
- Stanisław Grodziski, Sejm Krajowy Galicyjski 1861-1914, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 1993, ISBN 83-7059-052-7, OCLC 830051670.
- Bogdan Horbal, Obecność Łemków w nauce i kulturze polskiej, [w:] B. Machul-Telus (red.), Łemkowie, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2013, s. 155, ISBN 978-83-7666-232-9.
Linki zewnętrzne
edytuj- Czyrniański Emilian, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2011-06-17].
- Prace Emiliana Czyrniańskiego dostępne w Sieci (Katalog HINT)