Elam

O historii Elamu wiadomo niewiele. Pewne jest, iż państwo było bogate i silne, gdyż było obiektem licznych militarnych ekspedycji krajów sąsiednich. W dziejach Elamu wyróżnia się cztery okresy:

1. staroelamicki – około 2500–1500 p.n.e.^[1],
2. średnioelamicki – około 1500–1100 p.n.e.^[2],
3. wieki ciemne – około 1100–750 p.n.e.^[3],
4. neoelamicki – około 750–640 p.n.e.^[4]

Lud elamicki pochodził prawdopodobnie z okolic dzisiejszego centralnego Iranu^[5]. Historycznie potwierdzony jest dość silny wpływ kultury sumeryjskiej, gdyż ludność Elamu przez wieki żyła w cieniu tego państwa, przyjmując od niego jego dorobek cywilizacyjny, np. pismo klinowe^[6].

W najstarszym okresie Elam był celem podbojów przez władców krajów sąsiednich, m.in. Sargona Wielkiego, który tytułował się „zdobywcą Elamu i Warachse”^[7]. Po objęciu w Elamie panowania przez dynastię Simaszki (Szimaszki) z północno-wschodnich obszarów państwa, w kraju nastąpił okres renesansu. Najwybitniejszym władcą tej dynastii był tytułujący się „królem Szimaszki i Elamu” Idaddu I, który przeniósł stolicę państwa do Suzy. Za jego panowania Elam przeżywał okres prawdziwego rozkwitu w każdej z dziedzin życia^[8]. W drugiej połowie XX wieku p.n.e. państwo zaczęło chylić się ku upadkowi. Elam znalazł się w strefie wpływów już wtedy Sumero-Akadu, czego dowodem było zmiana w tytulaturze królewskiej. Władcy Elamu mianowali się wówczas „ensi”^[9].

W połowie XIX wieku p.n.e. Eparti II założył w Elamie nową dynastię i przybrał tytuł „króla Anszan i Suzy”. Potocznie ród ten nazywa się dynastią Epartydów (od imienia założyciela) lub Sukkalmahów (od sumeryjskiego tytułu sukkal.mah noszonego przez władców z tej dynastii). W tym okresie Elam był prawdopodobnie luźną federacją miast^[10]. W 1765 roku p.n.e. rozpoczęła się ekspansja Elamu na zachód. Zdobyto miasto Esznunnę wraz z całym obszarem Mezopotamii na wschód od Tygrysu. Celem podbojów była Babilonia, rządzoną wówczas przez Hammurabiego. W odwecie Hammurabi zajął na krótko Suzjanę, odzyskaną za panowania Samsu-iluny^[11]. Z ostatnich dwóch stuleci okresu staroelamickiego informacje o dziejach Elamu są znikome^[12].

W II połowie II tysiąclecia p.n.e. w Elamie rządziły kolejno trzy dynastie nazwane od imion ich założycieli^[13]:

• Kidinuidzi (ok. 1500–1400 p.n.e.)
  • Kidinu (ok. 1500 p.n.e.)
  • Tanruhurater II
  • Szalla
  • Teptiahar
  • Inszuszinakszarilani (ok. 1400 p.n.e.)
  • Hurbatila (ok. 1330 p.n.e.)
• Igehalkidzi
  • Ige-halki (ok. 1320 p.n.e.)
  • Pahiriszszan (1320–1310 p.n.e.)
  • Attarkittah (1310–1300 p.n.e.)
  • Hambannumena (1300–1275 p.n.e.)
  • Untasz-Napirisza (1275–1240 p.n.e.)
  • Unpahasz-Napirisza (1240–1235 p.n.e.)
  • Kiden-Hutran (1235–1210 p.n.e.)
• Szutrukidzi (ok. 1205–1100 p.n.e.)
  • Hallutusz-Inszuszinak (1205–1185 p.n.e.)
  • Szutruk-Nahhunte I (1185–1155 p.n.e.)
  • Kutir-Nahhunte III (1155–1150 p.n.e.)
  • Szilhak-Inszuszinak (1150–1120 p.n.e.)
  • Huttelusz-Inszuszinak (1120–1110 p.n.e.)
  • Szilhina-Hamru-Lakamar (?–1100 p.n.e.)

W czasach Kindinuidów Elam z niepowodzeniem prowadził wojny z królami babilońskimi, co skutkowało narzuceniem zwierzchnictwa przez Babilonię. Kurigalzu I podbił Suzjanę, korzystając ze słabości nowej dynastii. Natomiast najazd Kurigalzu II został sprowokowany próbą najazdu na Babilon ostatniego króla z tej dynastii – Hurbatilę. Wojska kasyckie wtargnęły do Suzy i złupiły ją, a sam Kurigalzu II zapuścił się aż po wschodnie granice ziem elamickich. W wyniku najazdu upadła dynastia Kindinuidów^[2].

Ród Igihalkidów starał się najprawdopodobniej za wszelką cenę utrzymywać przyjazne stosunki z Babilonem. Skupił się głównie na sprawach administracyjnych i ekonomicznych kraju. Przyjaźń z Babilonem podtrzymywało mariażami politycznymi i korzystnymi sojuszami^[14]. Ostatni władca tej dynastii, Kidinhutran III, przeszedł do ofensywy. Złupił najpierw pograniczne Der, zaatakował Babilon i zdobył Nippur. Podboje Kidinhutrana III zakończyły się na skutek interwencji Asyrii, rządzonej przez Tukulti-Ninurtę I, który odebrał Elamowi zdobyte terytoria i złupił Suzę. Dynastia Igihalkidów została definitywnie odsunięta od władzy^[15].

Po upadku Igihalkidów władzę w Elamie przejęła dynastia Szutrukidów, a na tronie zasiadł jej pierwszy przedstawiciel – Szutruk-Nahhunte I. W 1160 roku p.n.e. Szutruk-Nahhunte I podbił Babilonię^[16], wywożąc do Suzy stelę z kodeksem Hammurabiego^[17]. Najazd Elamu przyczynił się do upadku dynastii kasyckiej w Babilonie^[18]. Królowie elamiccy zarządzali Międzyrzeczem do czasów wstąpienia na tron babiloński Nabuchodonozora I. Zdobył on i złupił Suzjanę, przyczyniając się do ucieczki w góry ówczesnego władcy Elamu – Huttelusz-Inszuszinaka^[19]. Na trzy stulecia Elam pogrążył się w tzw. wieki ciemne, o których nie zachowała się żadna wzmianka źródłowa^[3].

W VII wieku p.n.e. doszło do kolejnej rozgrywki pomiędzy Asyrią i Elamem. Pod wodzą Aszurbanipala wojska asyryjskie odniosły nad Elamitami zwycięstwo w 653 roku p.n.e. Tepti-Humban-Inszuszinak został pokonany w bitwie nad rzeką Ulai, a Suza została zajęta^[20]. W 647 roku p.n.e. wojska asyryjskie jeszcze raz wkroczyły na terytorium Elamu z powodu obalenia przez Humban-haltasza III, proasyryjskiego króla i zdobyły Suzę^[21]. Tym razem miasto zostało doszczętnie zburzone, a mieszkańcy uprowadzeni w głąb państwa asyryjskiego (część z nich trafiła do Samarii w Palestynie)^[22].

Po upadku imperium asyryjskiego w końcu VII wieku p.n.e. Elam znalazł się w granicach państwa perskiego jako jedna z perskich prowincji o nazwie Chuza, a Suza stała się jedną ze stolic perskich władców. Po śmierci Aleksandra Wielkiego, w wyniku wojen diadochów, Elam przeszedł w ręce dynastii Seleucydów. Persowie utworzyli w Elamie nowe wasalne królestwo, które w 139 roku, po przegnaniu Greków z Persji i Mezopotamii, zostało podporządkowane Partom. Kiedy w III wieku Sasanidzi obalili Partów, Elam stał się satrapią ich państwa^[23].

• lista królów elamickich

• Wielka historia świata, T. 2, Stary i Nowy Świat od rewolucji neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, red. J. Śliwa, Kraków–Warszawa 2005. ISBN 83-85719-83-0.
• Хинц В., Государство Элам, Москва 1977.