Dies irae (hymn Jana Kasprowicza)

Hymn ten cechuje ekspresjonizm i symbolizm, dwie tendencje charakterystyczne dla literatury Młodej Polski. W dziele tym występują nawiązania do innych tekstów, przede wszystkim do: średniowiecznego hymnu Dies irae autorstwa Tomasza z Celano, liturgicznego Kyrie eleison, kolęd Franciszka Karpińskiego oraz Biblii (Psalmy, Apokalipsa). Pojawiają się także motywy literackie charakterystyczne dla modernizmu, jak motyw wygnania i wędrówki. Autor zastosował lirykę pośrednią, profetyczne wizje. Wiele fragmentów ma charakter liryki bezpośredniej. Rodzaju monologu, w którym Autor identyfikuje się z Adamem, cierpiącym z powodu wiecznego wygnania:

Adresatami skarg Adama są: psalmista. Może nim być sam Adam, który w innych fragmentach zwraca się sam do siebie, czasami mówi w trzeciej osobie... Chrystus, określony jako „cierniem opasana Głowa”. Bóg Ojciec – Sędzia. W utworze, na przemian z wyznawaniem „Boga miłosiernego”, przebrzmiewa pretensja do Boga, przedstawionego jako Sędzia sprawiedliwy ale „kamienny, lodowaty”:

Małżonka Adama, ukazana w Biblii jako „matka wszystkich żyjących” (Księga Rodzaju 3,20)^[1], przedstawiona jest przez Autora jako „matka Śmierci, Ewa jasnowłosa, pieszcząca węża Grzechu”. W wizji Autora grzech pierworodny, grzech Ewy, która następnie uwiodła Adama, został ukazany jako grzech seksualny, jako uległość wobec zmysłów i pożądaniu seksualnemu: „Ewa pieszcząca węża Grzechu”, jej „rozpustne ciało, nienasyconym oddycha pragnieniem ... w zbrodniczych pieszczot rozdawaniu szczodra”. Autor odwołuje się tu do popularnej wersji tego biblijnego zdarzenia. W samej Biblii grzech Ewy jest ukazany jako wyraz nieposłuszeństwa wobec Boga i jego przykazaniom raczej niż podjęcie zabronionych zachowań seksualnych. Był to grzech pychy, pragnienie bycia jak Bóg, decydowania o dobru i złu^[2].

Adam zbuntowany wobec swojego cierpienia jako konsekwencji grzechu, w lirycznym akcie „rozpaczy szaleńczego śmiechu” obwinia Boga za swój grzech. Nazywa go „Ojcem rozpusty”, „źródłem zdrady”, „Przyczyną grzechu”. Argumentuje, że skoro wszystko dzieje się z woli Bożej, także za sam grzech trzeba winić Boga, nie siebie:

Zestawienie oskarżeń o potępienie człowieka z wciąż ponawianym wezwaniem „Kyrie eleison” (Panie zmiłuj się nad nami), kontrastującymi ze sobą czy wręcz sprzecznymi, wzmaga dramatyzm wypowiedzi podmiotu lirycznego – jakby jego prośba o zmiłowanie nigdy nie miała zostać wysłuchana.

• Requiem

• Dies irae w serwisie Wolne Lektury.