Dariusz III

Główne źródło wiedzy nt. panowania Dariusza stanowią prace greckich i rzymskich historyków opisujących życie Aleksandra Wielkiego: Diodora Sycylijskiego, Plutarcha, Flawiusza Arriana, Kurcjusza Rufusa i innych^[1]. Do pozostałych źródeł należą m.in. Lista Królów z Uruk i babilońskie pisma astronomiczne^[1]. Kluczowym źródłem ikonograficznym jest odkryta w XIX wieku mozaika z Domu Fauna w Pompejach^[1].

Pochodził z którejś z bocznych linii Achemenidów^[3][2]. Urodził się jako Artaszata (stpr. Artašiyāta^[1], gr. Artaksates)^[4], historyk Justyn podaje Kodoman jako imię, którego Dariusz używał przed dojściem do władzy^[1]. Syn Arsamesa i Sysygambis (wg innych źródeł Sysyngambris^[1]), córki Artakserksesa II. Jego dziadkiem miał być Ostanes – jeden z braci Artakserksesa II. Historycy uznają, że powyższe pochodzenie Dariusza miało charakter raczej oficjalny i przybrany dla potrzeb dynastycznych aniżeli rzeczywisty^[1]. W młodości prawdopodobnie służył jako królewski poddany (bandaka)^[1].

W bliżej nieokreślonym czasie Dariusz pełnił służbę nadzorcy chapar-khaneh,, tj. perskiego systemu pocztowego^[1]. W latach 344–336 p.n.e.^{[potrzebny przypis]} pełnił funkcję satrapy Armenii^[1]. Zapewne około 340 p.n.e. poślubił Statejrę, która podług niektórych zapisów była jego krewną: dała mu ona syna Ochosa^[1]. Z poprzedniego związku miał trzy córki^[1].

Został wyniesiony na tron przez Bagoasa, który otruł dwóch wcześniejszych królów Artakserksesa III oraz Arsesa^[2]. Po objęciu rządów w pierwszej kolejności rozwiązał kwestię wpływowego eunucha, nakazując mu wypicie trucizny^[2][3]. Ok. 334 p.n.e.^[3] (chronologia niepewna^[1]) stłumił rebelię w Egipcie, pokonując Chabbasza i przywracając władzę perską w tym kraju^[3][1]. Przyjął tytulaturę faraońską. Ustanowił satrapą w Egipcie człowieka o imieniu Sabakes^[3]. Pokonał też innego pretendenta, który rościł sobie prawa do władzy w Babilonie^[1].

Nie jest wykluczony jego udział w zamordowaniu Filipa II^[2]. Zlekceważył ostrzeżenia nieprzychylnych Macedonii Greków o planowanej już za Filipa II wyprawie przeciwko Persji i nie przygotował swojego państwa do obrony, bądź nie zdążył tego zrobić^[2].

W 334 p.n.e. Aleksander Macedoński wylądował w Azji Mniejszej i rozbił siły miejscowych satrapów perskich nad Granikiem^[2]. Tym samym Persja utraciła kontrolę nad zachodnimi rejonami Azji Mniejszej^[3].

Jesienią 333 p.n.e. pod Issos siły perskie zostały ponownie rozbite^[2], do niewoli dostały się: matka Dariusza – królowa Sysygambis, żona Statejra oraz córki: Statejra II i Drypetis, a także sześcioletni wówczas syn Ochos^[3]. Następnie Aleksander Macedoński zajął Fenicję, Palestynę i Egipt^[3]. Dariusz próbował wejść w układy z Aleksandrem, oferując mu oddanie ziem, które już zdobył oraz wszystkich satrapii perskich na zachód od Eufratu, jednak Macedończyk odmówił^[2]. Król Persów oferował również Aleksandrowi rękę swojej córki Statejry w zamian za sojusz, również bezskutecznie^[3][2].

W 331 p.n.e. pod Gaugamelą armia perska została ostatecznie rozbita^[1]. Dariusz uciekł razem z niedobitkami swojej armii, kierując się początkowo do Ekbatany, podczas gdy Aleksander zajął perskie stolice: Babilon, Suzę i Persepolis^[1][2]. Kiedy król Macedonii skierował się następnie w stronę Ekbatany, którą zajął wiosną 330 p.n.e., Dariusz uszedł w kierunku wschodnim, do Baktrii^[3][1]. Zginął w 330 p.n.e. niedaleko miejscowości Hekatompylos^[1]. Został tam najpierw wzięty w niewolę, a później śmiertelnie raniony w zamachu przeprowadzonym z rozkazu satrapy Baktrii – Bessosa, z którym był spokrewniony^[2][1]. Bessos zlecił zgładzenie Wielkiego Króla swoim dwóm sługom Satibarzanesowi i Barzaentesowi, a następnie ogłosił się królem Persji jako Artakserkses V^[5]. Aleksander wkrótce pojmał Bessosa i rozkazał go zabić, czego dopilnować miał brat Dariusza^[3] Oksatres^{[potrzebny przypis]}. Ciało króla rozkazał pochować zgodnie z perskim rytuałem w królewskim grobie^[1]. W 324 p.n.e.^{[potrzebny przypis]} Aleksander poślubił Stateirę, córkę Dariusza, łącząc w ten sposób obie dynastie^[3].