Chaber bławatek

Chaber bławatek
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Podrodzina	Carduoideae
Rodzaj	chaber
Gatunek	chaber bławatek
	Nazwa systematyczna
	Centaurea cyanus L.; Sp. pl. 2:918. 1753
Synonimy
	Centaurea cyaneum St.-Lag.; Centaurea cyanocephala Velen.; Centaurea hoffmanniana Asch.; Centaurea hortorum Pau; Centaurea lanata Roxb.; Centaurea pulcherrima Wight ex DC.; Centaurea pulchra DC.; Centaurea rhizocephala Trautv.; Centaurea segetalis Salisb.; Centaurea umbrosa A.Huet ex Reut.; Cyanus arvensis Moench; Cyanus cyanus Hill; Cyanus dentato-folius Gilib.; Cyanus segetum Hill; Cyanus vulgaris Delarbre; Jacea segetalis Lam. ex Steud.; Jacea segetum Lam.; Leucacantha cyanus Nieuwl. & Lunell; Setachna cyanus Dulac;
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Chaber bławatek, bławatek^[4] (Centaurea cyanus L.^[3], w niektórych ujęciach systematycznych Cyanus segetum Hill^[5]) – gatunek rośliny zielnej z rodziny astrowatych. Nazwy ludowe: białasy, głowacz, jasieniec, kardy, kwiatek wołoszek, macoszka, modrak, modrzeńczyk, samosiejka, wasilek, wawer. Występuje w Europie oraz na Syberii Zachodniej^[6]. W Polsce pospolity chwast polny, archeofit^[7].

Morfologia

Pokrój: Roślina zielna, słabo ulistniona, tworzy łany, osiąga wysokość 30–90 cm.
Łodyga: Cienka, prosta, lekko żeberkowana, pajęczynowato owłosiona, rozgałęziona.
Liście: Ułożone skrętolegle, najczęściej równowąskolancetowate, szarozielone, szerokości 2–5 mm. Dolne na ogonkach, z pojedynczymi, małymi ząbkami lub pierzastodzielne z 2-3 łatkami. Górne niepodzielone, siedzące.
Kwiaty: Kwiaty tylko rurkowate. Pojedyncze koszyczki kwiatowe o średnicy 2–3 cm wyrastają na szczytach pędów z łuskowatej, podłużnej okrywy. Przyczepki listków okrywy brzegiem piłkowanoząbkowane lub orzęsione. Korona o 5 rurkowato zrośniętych płatkach o barwie ciemnobłękitnej, czerwonej, różowej lub białej. Kwiaty brzeżne większe, 5 pręcików, słupek dolny, złożony z 2 owocolistków. Okres kwitnienia od maja do września.
Owoce: Jedwabiście puszyste, przeważnie niebieskoszarobrązowe z białym wierzchołkiem niełupki. Jedna roślina wytwarza około 700–1600 nasion^[8].

Biologia i ekologia

Rozwój: roślina jednoroczna. Kwiaty przedprątne, zapylane przez motyle, muchówki, błonkówki^[9]. Owoce rozsiewane przez wiatr i mrówki. Zachowują zdolność kiełkowania przez 5–10 lat^[8].
Siedlisko: pola uprawne, gdzie rozsiewany jest razem ze zbożami, nieużytki, przydroża, ugory. Jest chwastem. Często spotykany na glebach ubogich w wapń (roślina wskaźnikowa gleb ubogich w wapń).
W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla rzędu (O.) Centauretalia cyani^[10].
Liczba chromosomów 2n=24^[7].

Odmiany uprawne

Blue Boy – pełne, szafirowoniebieskie koszyczki.
Jubilee Gem – pełne, niebieskie koszyczki, karłowe (wysokość 35–40 cm).
Polka Dot – karłowe, pełnokwiatowe, szeroka gama barw.
Red Boy – pełne, czerwone koszyczki.
Rosa Ball – pełne, różowe koszyczki.
Weisser Ball – pełne, białe koszyczki
Black Ball – pełne, czarne koszyczki

Zastosowanie

Roślina lecznicza
- Surowiec zielarski: kwiat bławatka bez kielicha (Flos Cyani sine calicis, Flos Cyani). Zawiera antocyjanidyny, flawonoidy, sole mineralne (w tym dużo manganu), cychorynę, centaurynę^[11].
- Działanie: moczopędne, żółciopędne i przeciwzapalne. Ze względu na bardzo łagodne działanie przeciwzapalne stosowany przy zapaleniu spojówek i w pediatrii. Napar z kwiatów zalecany jest przy chorobach nerek, stanach zapalnych kłębków i miedniczek nerkowych, przy niewydolności krążenia i w kamicy nerkowej. Zewnętrznie stosuje się go przy trudno gojących się ranach i owrzodzeniach^[11], w stanach zapalnych oczu (w zapaleniu brzegów powiek, zapaleniu spojówek, wiosennym zapaleniu spojówek, nadwrażliwości na promienie słoneczne, promieniowanie z ekranów telewizyjnych)^[12].
- Zbiór i suszenie: kwiat zbierać w słoneczny dzień, rano, po obeschnięciu rosy. Zbiera się płatki, wyrywając je z koszyczka. Zebrane kwiaty należy suszyć bardzo szybko w zacienionym i silnym przewiewie, aby nie zblakły, gdyż wówczas tracą własności lecznicze. Susz szczelnie zamknąć i przechowywać w ciemności.
Roślina ozdobna – stosowana na kwiat cięty i rabaty.
Barwnik – w czasach, gdy nieznane były sztuczne barwniki, z płatków brzeżnych bławatka wytwarzano niebieską farbę w połączeniu z ałunem, która doskonale barwiła wełnę. Sam sok barwi papier i przetwory spożywcze na niebiesko.
Roślina miododajna
Roślina jadalna: jadalne płatki^[13].
Roślina kosmetyczna: używany przy łupieżu i grzybicy skóry głowy.
Roślina może zawierać niewielkie ilości kwasu pruskiego, dlatego niekiedy działa trująco na zwierzęta (gł. konie i krowy)^[14]
Nasiona zawierają ok. 28% tłuszczu, a w liściach znajduje się do 300 mg% witaminy C^[14]

Pąk kwiatostanowy
Kwiatostan
Łodyga
Nasiona
Jadalne płatki chabra jako dekoracja lodów

Uprawa

Uprawia się przede wszystkim odmiany pełne – wszystkie kwiaty mają dużą i rurkowatą koronę koloru białego, różowego, purpurowego i niebieskiego.
Sposób uprawy: termin siewu przypada na marzec – kwiecień, w rozstawie 20–30 cm. Ilość nasion na 1000 roślin: 2–3 g. Rośliny kwitną po około 10 tygodniach od siewu.

Znaczenie w kulturze

Symbol pruskiej skromności (patrz cnoty pruskie), ulubiony kwiat Wilhelma I, kojarzący się z błękitem pruskim.

Narodowy kwiat Estonii od 1968 roku^[15].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
↑ ^a ^b Centaurea cyanus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-11-04].
↑ W. Doroszewski: Bławatek. sjp.pwn.pl. [dostęp 2018-08-11]. (pol.).
↑ Greuter, W. 2003a. The Euro+Med treatment of Cardueae (Compositae) -generic concepts and required new names. Willdenowia. 33: 49–61.
↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-05-05].
↑ ^a ^b Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
↑ ^a ^b Horst Klaaßen, Joachim Freitag: Profesjonalny atlas chwastów. Limbergerhof, 2004.
↑ Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
↑ ^a ^b Jan Macků, Jindrich Krejča, Apoloniusz Rymkiewicz: Atlas roślin leczniczych. Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1989. ISBN 83-04-03281-3.
↑ doc. dr hab. Aleksander Ożarowski: Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy. Wyd. trzecie. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1982, s. 99. ISBN 83-200-0640-6.
↑ 13 kwiatów, które można zjeść (i dobrze na tym wyjść) [online], www.polityka.pl [dostęp 2016-05-13] .
↑ ^a ^b dr Czesław Bańkowski, dr Jan Serwatka: Pożyteczne chwasty. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1977, s. 22–23.
↑ Estonia Cornflower [online], worldsensorium.com [dostęp 2023-03-26] .

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).

[powo-3] Centaurea cyanus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-11-04].

[4] W. Doroszewski: Bławatek. sjp.pwn.pl. [dostęp 2018-08-11]. (pol.).

[5] Greuter, W. 2003a. The Euro+Med treatment of Cardueae (Compositae) -generic concepts and required new names. Willdenowia. 33: 49–61.

[grin-6] Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-05-05].

[klucz-7] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.

[pach-8] Horst Klaaßen, Joachim Freitag: Profesjonalny atlas chwastów. Limbergerhof, 2004.

[9] Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.

[10] Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.

[Atlas-11] Jan Macků, Jindrich Krejča, Apoloniusz Rymkiewicz: Atlas roślin leczniczych. Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1989. ISBN 83-04-03281-3.

[12] . dr hab. Aleksander Ożarowski: Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy. Wyd. trzecie. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1982, s. 99. ISBN 83-200-0640-6.

[13] 13 kwiatów, które można zjeść (i dobrze na tym wyjść) [online], www.polityka.pl [dostęp 2016-05-13] .

[pochwa-14] r Czesław Bańkowski, dr Jan Serwatka: Pożyteczne chwasty. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1977, s. 22–23.

[15] Estonia Cornflower [online], worldsensorium.com [dostęp 2023-03-26] .

[4]