Bazylika kolegiacka św. Małgorzaty w Nowym Sączu

Kościół pochodzi z przełomu XIII / XIV wieku. W roku 1448 podniesiony przez biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego do rangi kolegiaty. W trakcie XV-wiecznych przebudów powstały m.in. dwie wieże: północna (1460 r.) i południowa (ukończona w 1507 r., z fundacji biskupa krakowskiego Jana Konarskiego). Ta druga, ze względu na błędy konstrukcyjne grożąca zawaleniem, została rozebrana około 1580 r. i ponownie odbudowana w stylu pełnego renesansu. Ponieważ pełniła ona funkcję dzwonnicy, zawieszono na niej cztery dzwony: potężny „Michał Archanioł” (największy w Małopolsce po „Zygmuncie”) i mniejsze – „św. Jan”, „św. Małgorzata” i „św. Marcin”. Dalsze istotne zmiany w wyglądzie kościoła pojawiły się w wyniku dobudowy kaplic: św. Jakuba (prawdopodobnie na przełomie XV i XVI w.) oraz Wniebowzięcia Matki Bożej (druga połowa XVI w.)^[2]. Przebudowy te doprowadziły do zatarcia dawnych cech stylowych.

Dzwony kościelne zostały zarekwirowane przez Austriaków na cele wojenne 10 października 1916 r.; podobnie postąpili Niemcy z dwoma nowymi dzwonami w roku 1941. W okresie międzywojennym rozpoczęto odnowę i częściową rekonstrukcję dawnego wyglądu kościoła. W latach 1955–59 nastąpiła przebudowa wież, nadająca im dawny wygląd; w latach 1969–73 przebudowano wnętrza. W 1992 r. papież Jan Paweł II nadał kościołowi tytuł bazyliki mniejszej.

Budynek kościoła posiada elementy gotyckie i barokowe. W jego skład wchodzi fasada barokowa z dwiema wieżami, nawa główna poprzedzona kruchtą łączącą wieże, po jej bokach kaplice.

Najstarszym malowidłem jest fragmentaryczna (odkryta w roku 1970) gotycka polichromia z 1360 r. na południowej ścianie prezbiterium, przedstawiająca sceny męczeństwa i ukrzyżowania.

W ołtarzu głównym znajduje się obraz z kręgu Veraicon – wizerunek Przemienienia Pańskiego, pochodzenia włoskiego, datowany na XV wiek, przeniesiony tu w 1785 r. Ponadto wyposażenie wnętrza stanowią m.in.: figura Madonny z Dzieciątkiem z XIV wieku, fryz z płaskorzeźb apostołów przywieziony po bitwie grunwaldzkiej, trzy portale gotyckie z XV wieku, chrzcielnica z 1557 roku, ołtarz główny i dwa boczne, późnorenesansowe z XVII wieku, w nawie dwa rokokowe ołtarze boczne. Organy 34-głosowe wykonał Włodzimierz Truszczyński z Warszawy.

Kościół w swojej pierwotnej gotyckiej postaci posiadał układ dwunawowy z trzema filarami ustawionymi na osi świątyni. Rozwiązanie takie było dosyć rzadko stosowane ze względu na ograniczenie funkcjonalności i sprzeczność z zasadami klasycznej kompozycji architektonicznej, uznającej za błąd ustawianie podpór na osi budowli. Układ ten nie zachował się – podpory zostały usunięte podczas przebudowy, a pierwotne sklepienia nad nawami zastąpiono najpierw płaskim stropem drewnianym, a następnie stropem żelbetowym podczas gruntownej przebudowy w latach 70. XX w.

W przyziemiu północnej wieży kolegiaty zachowały się drzwi, na których w 1617 r. podpisało się czterech hejnalistów miejskich. Napis ten - znany z rysunku Stanisława Wyspiańskiego - dziś jest już słabo czytelny^[3].

Organy zostały wybudowane w 1978 roku przez Włodzimierza Truszczyńskiego^[4].

Dyspozycja instrumentu:

• Kollegiata św. Małgorzaty, dziś kościół farny. Obraz Przemienienia Pańskiego cudami słynący. W: Jan Sygański: Nowy Sącz jego dzieje i pamiątki dziejowe. Nowy Sącz: 1892. Brak numerów stron w książce
• Kollegiata św. Małgorzaty; Stan kollegiaty w XVIII wieku; Kościół św. Małgorzaty w obecnym stanie. W: Jan Sygański: Historya Nowego Sącza. Lwów: 1901–1902. Brak numerów stron w książce
• Z ostatniej woli. — Relacya o kollegiacie sandeckiej. W: Jan Sygański: Z życia domowego szlachty sandeckiej. Lwów: 1912. Brak numerów stron w książce

• Strona parafii i bazyliki św. Małgorzaty w Nowym Sączu
• Wirtualna panorama wnętrza bazyliki św. Małgorzaty w Nowym Sączu