Amator (film 1979)

Głównym bohaterem filmu jest Filip Mosz, zaopatrzeniowiec w zakładzie przemysłowym położonym niedaleko Krakowa. Punktem zwrotnym w jego życiu jest zakup kamery filmowej, za pomocą której dokumentuje on narodziny i rozwój swej córki^[3]. Na wieść o zakupie Mosza kierownik zakładu pracy zleca mu nakręcenie filmu z okazji dwudziestopięciolecia powstania przedsiębiorstwa.

Filip za swój film otrzymuje nagrodę i zakłada Amatorski Klub Filmowy, który pod swoją opiekę bierze dyrektor zakładu. Coraz bardziej angażuje się w prace filmowe, zaniedbując rodzinę i dom. Kręci krytyczny film o miasteczku i film o robotniku-kalece. Gdy zostają one wyświetlone w telewizji, Filip przekonuje się, że jego działalność ma swoje konsekwencje. Po zasadniczej rozmowie z dyrektorem Filip postanawia zrezygnować z robienia filmów, nie chcąc zaszkodzić komukolwiek. Gdy wraca do domu, orientuje się, że żona z dzieckiem wyprowadziła się, nie mogąc znieść ciągłego życia w napięciu. Filip odwraca kamerę ku sobie i opowiada historię swojego życia^[4].

Źródło: Filmpolski.pl^[4]

• Jerzy Stuhr − Filip Mosz
• Małgorzata Ząbkowska(inne języki) − Irka, żona Filipa
• Ewa Pokas − Anna Włodarczyk
• Stefan Czyżewski − Halski, dyrektor fabryki
• Jerzy Nowak − Stanisław Osuch, kierownik Filipa
• Tadeusz Bradecki − Witek Jachowicz, przyjaciel Filipa
• Marek Litewka − Piotrek Krawczyk, sąsiad Filipa
• Bogusław Sobczuk − Kędzierski, redaktor w telewizji
• Krzysztof Zanussi − w roli samego siebie
• Andrzej Jurga(inne języki) – w roli samego siebie
• Tadeusz Rzepka – Wawrzyniec, pracownik-inwalida
• Aleksandra Kisielewska − sekretarka Hania
• Alicja Bienicewicz − Jaśka
• Włodzimierz Maciudziński − Stelmaszczyk

Pierwowzorem postaci Filipa Mosza był twórca Amatorskiego Klubu Filmowego „Klaps”, Franciszek Dzida. Kieślowski spotkał go w Krakowie na V Konfrontacjach Filmowych, gdzie Dzida był przewodniczącym jury. Poznawszy Dzidę, Kieślowski poprosił go o napisanie Kartek z pamiętnika wiejskiego działacza kultury, które posłużyły za materiał do scenariusza Amatora^[5]. Reżyser wzbogacił ów materiał o własne doświadczenia jako reżysera filmów dokumentalnych. Kręcąc Amatora, już po kilku dniach zdjęć „złapał rytm” nieporównywalny z poprzednimi filmami^[6]. Przed kamerą oprócz zawodowych aktorów znaleźli się również Andrzej Jurga, który pracował wówczas nad programem telewizyjnym o filmach amatorskich, a także sam Krzysztof Zanussi, wówczas prezes ogólnopolskiej Rady Dyskusyjnych Klubów Filmowych, który rozpoczynał swoją karierę filmową w ruchu amatorskim. Do obsady dołączył również Tadeusz Sobolewski, który znalazł się w jury filmowego festiwalu amatorskiego. Jak twierdził Sobolewski: „[Kieślowski] kazał mi przyjechać na zdjęcia, tak jak stałem: długie włosy, dżinsy, wysokie buty. Poczułem się jak naturszczyk”^[7].

Główną rolę w Amatorze zagrał Jerzy Stuhr, którego poprzednia rola wodzireja-antybohatera w filmie Wodzirej (1978) Feliksa Falka groziła zaszufladkowaniem aktora do ról negatywnych. Cała pierwsza sekwencja, w której Mosz stara się zawieźć ciężarną żonę do szpitala, służyła „ociepleniu Stuhra”: „Po tej sekwencji nikt już w Filipie Moszu nie zobaczy wodzireja”^[8]. Zdjęcia do Amatora opracował Jacek Petrycki, który zgodnie z życzeniem reżysera zastosował paradokumentalne środki wyrazu. Należą do nich: światło naturalne w plenerach oraz sztuczne we wnętrzach, a także punkty widzenia kamery dobierane tak, że widz ma wrażenie współuczestniczenia w realnej przestrzeni^[9]. Montażystka filmu, Teresa Miziołek, niemal cały okres zdjęć spędziła na planie, gdyż film był montowany już na etapie kręcenia zdjęć^[7].

W sierpniu 1979 roku Amator został wysłany na Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Moskwie^[10], gdzie jury w składzie: Stanisław Rostocki, Christian-Jaque, Giuseppe De Santis, Andriej Konczałowski i Jerzy Kawalerowicz, przyznało dziełu Kieślowskiego Grand Prix festiwalu, Złoty Medal. Film otrzymał również nagrodę FIPRESCI^[11]. Kilkanaście dni później powędrował na Festiwal Polskich Filmów Fabularnych, również otrzymując Grand Prix (Złote Lwy); Jerzy Stuhr za swoją kreację został uhonorowany nagrodą dla najlepszego aktora^[12]. Amator był również laureatem dwóch nagród na Koszalińskim Festiwal Debiutów Filmowych „Młodzi i Film” (nagrody specjalnej oraz za rolę Stuhra), a także nagrody Interfilm na Berlinale oraz Grand Prix Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Chicago^[1]. Amatora obejrzało w Polsce pół miliona widzów, co czyniło go największym lokalnym sukcesem Kieślowskiego w jego karierze^[12].

Jak relacjonował Mirosław Przylipiak, recepcja krytyczna Amatora była pozytywna. Krzysztof Teodor Toeplitz nazwał film „polskim Powiększeniem”^[13]. W recenzjach krytycy tacy jak Małgorzata Dipont oraz Jerzy Płażewski wskazywali, iż Amator jest filmem poświęconym sztuce, a więc autotematyczną refleksją nad procesem twórczym^[13]. Dla części recenzentów, na przykład Stanisława Wyszomirskiego oraz Zygmunta Kałużyńskiego, film Kieślowskiego był również opowieścią o stopniowym dojrzewaniu psychicznym bohatera do wydobycia się z marazmu życia codziennego^[14]. Janusz Zatorski zaznaczał, iż Amator opowiada o budzeniu się w zwykłym człowieku artysty^[14]. Toeplitz zwracał uwagę na egzystencjalny charakter filmu, który zrywał z tradycją polskiego kina: „nie jest zwyczajne, by zaopatrzeniowiec stawał wobec dylematów moralności sztuki. [...] Film deformuje jego widzenie świata, odkrywa również przed nim zagadkowe problemy natury ontologicznej^[14].

Recenzenci polscy chwalili również scenariusz: Bożena Janicka pisała o znakomitym słuchu językowym Kieślowskiego, Jerzy Trunkwalter – o wyjątkowym „wyczuciu konkretu”, a Adam Horoszczak zauważał, iż reżyser stara się zachować wielość punktów widzenia, „nie stara się być przy tym mądrzejszy od swoich bohaterów”^[15]. Krzysztof Kłopotowski wtórował głosowi Horoszczaka, zaznaczając, że Filip Mosz jest poczciwcem, z którym można się bezproblemowo utożsamić (co Toeplitz nazywał „realizmem populistycznym”)^[15]. Amator nie był krytykowany za ułomności dramaturgiczne, natomiast ze sporą krytyką spotkał się wątek prywatny: żonę Mosza reżyser miał pozbawić argumentów, a ona sama uosabiała ich zdaniem stereotyp filmowej żony, która odchodzi od głównego bohatera w chwili jego sukcesów i porażek^[16]. Część krytyków raziła również publicystyczna, miejscami „naiwna i zbyt oczywista” wymowa filmu (Renata Sas)^[16].

Szereg różnorodnych interpretacji wywołało zakończenie filmu. Tomasz Hellen zasugerował, że Mosz niszczy taśmę, ponieważ dla niego niemożność wypowiedzenia prawdy jest równoznaczna z koniecznością zachowania milczenia. Dla Horoszczaka zniszczenie taśmy wyraża utratę wiary bohatera w możliwości kamery, dla Macieja Wierzyńskiego – wręcz porażkę. Kałużyński wyraził opinię, iż filmując siebie, Mosz zastosował się do słów dyrektora^[17], a Tomasz Miłkowski – że Filip uznał wyższość racji społecznych i zrozumiał konsekwencje swoich czynów jako artysty^[17].

W retrospektywnej analizie trzech scen z filmu Bożena Janicka dostrzegła nawiązanie do Człowieka z marmuru (1976) Andrzeja Wajdy – redaktor telewizyjny, również grany przez Bogusława Sobczuka, próbuje nakłonić Mosza do zajęcia się tematem propagandowym, tak jak Agnieszkę z filmu Wajdy. Janicka także zwróciła uwagę na autotematyczny charakter utworu. Filip wyrzuca taśmę z „nieprawomyślnym” materiałem, naprawiając niejako błąd Kieślowskiego z młodości spędzonej na kręceniu dokumentów; wreszcie finałowy zwrot kamery ku sobie wyznacza okres w twórczości Kieślowskiego, w którym „odchodzi [on] od wierności «życiu, jakie jest», w stronę wizji świata piękniejszego niż naprawdę”^[18] .

Amator okazał się jednym z pierwszych filmów Kieślowskiego, które zwróciły uwagę francuskiej krytyki filmowej. W piśmie „Jeune Cinéma” Ginette Geravis włączyła Amatora do nowego nurtu polskiego kina, który był bliższy codzienności aniżeli historii. Tym bardziej, że jako jeden z aktorów w filmie figuruje Krzysztof Zanussi, który był już we Francji dobrze znany^[19]. Mireille Amiel z „Cinéma 79” była nastawiona do filmu mniej entuzjastycznie, uznając go za „przereklamowany” i czyniąc w ten sposób aluzję do nagrody na festiwalu w Moskwie^[20]. Z czasem jednak Amator został zauważony przez krytyków z „Cahiers du cinéma”. O ile Léos Carax poświęcił filmowi ledwie kilka linijek, o tyle po premierze na festiwalu w Berlinie Pascal Bonitzer uznał Amatora za film „w stylu Zanussiego, ale bardziej przyćmiony, bardziej proletariacki i okraszony humorem”^[21]. Znacznie większą wagę przywiązywał do filmu Kieślowskiego magazyn „Positif”, którego redakcja, poznawszy Amatora, umieściła reżysera na liście ulubionych twórców pisma^[22].

Lenny Rubenstein z pisma „Cineaste” chwaliła kreację Stuhra, którego Mosz jest „nerwowy i niepewny siebie oraz swego talentu, [...] ostrożny wobec ludzi, których spotyka w trakcie filmu”^[23]. Marek Haltof ocenił Amatora jako „przełomowy film Kieślowskiego, szczyt jego wczesnej kariery w zakresie filmów fabularnych”^[24].

Za feministyczną wersję Amatora uznawany jest film Moje pieczone kurczaki (2002) w reżyserii Iwony Siekierzyńskiej, którego bohaterka również dąży do samorealizacji poprzez tworzenie filmów i przeżywa kryzys małżeński, jednak w przeciwieństwie do bohatera filmu Kieślowskiego zachowuje związek ze światem zewnętrznym – udaje jej się zrealizować osobisty film dokumentalny na temat swojego męża^[25].

• MarekM. Haltof MarekM., „Ciągle żywy”. Wpływ Kieślowskiego na kino polskie, „Postscriptum Polonistyczne”, 1 (5), 2010, 89−104 .
• MarekM. Haltof MarekM., The cinema of Krzysztof Kieślowski: Variations on Destiny and Chance, London – New York: Columbia University Press – Wallflower Press, 2004 .
• BożenaB. Janicka BożenaB., Trzy sceny z „Amatora”, „Kino”, 51 (587), 2016, s. 97 .
• MagdalenaM. Lebecka MagdalenaM., ...I tak się uczyłem. Wywiad z Jerzym Stuhrem, „Kino”, 40 (471), 2006, 34−37 .
• MarcinM. Maron MarcinM., Głowa Meduzy, czyli realizm filmów Kina Moralnego Niepokoju, „Kwartalnik Filmowy” (75−76), 2011, 122−148 .
• RenéR. Prédal RenéR., Recepcja krytyczna filmów Kieślowskiego we Francji, [w:] TadeuszT. Lubelski (red.), Kino Krzysztofa Kieślowskiego, MariaM. Żurowska (tłum.), Kraków: Universitas, 1997, 249−263 .
• MirosławM. Przylipiak MirosławM., Filmy fabularne Krzysztofa Kieślowskiego w zwierciadle polskiej krytyki filmowej, [w:] TadeuszT. Lubelski (red.), Kino Krzysztofa Kieślowskiego, Kraków: Universitas, 1997, 213−247 .
• LennyL. Rubenstein LennyL., Camera Buff, „Cineaste”, 11 (1), 1980, 37−39 .
• StanisławS. Zawiśliński StanisławS., Kieślowski: ważne, żeby iść, Warszawa: Skorpion, 2011 .

• Amator w bazie IMDb (ang.)
• Amator w bazie filmpolski.pl
• Zdjęcia z filmu Amator w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”
• Amator w bazie Akademia Polskiego Filmu
• Amator w serwisie Ninateka