4 Regiment Pieszy Buławy Wielkiej Koronnej

Uchwalony na sejmie 1717 roku komput wojska koronnego przewidywał zorganizowanie regimentu buławy wielkiej koronnej w sile 900 porcji^[1]. Faktyczny stan regimentu w 1719 roku wynosił 612 żołnierzy, w tym 132 oficerów i podoficerów i 480 szeregowych^[2]. Najbardziej okazałych żołnierzy dobierano do kompanii grenadierskich. Z każdych dziesięciu żołnierzy wybierano też starszego szeregowego (gefrajtera). Podoficerów mianował szef regimentu spośród zaproponowanych przez kapitanów żołnierzy wyróżniających się i piśmiennych, a oficerów mianował hetman na wniosek szefa jednostki^[3].

W 1755 roku liczył 458 żołnierzy, w tym 378 szeregowych^[2].

Sejm roku 1776 ułożył nowy etat wojska, zmieniając znacznie jego strukturę. Regiment miał liczyć 8 kompanii^[a], a w sumie 467 żołnierzy^[4]. W 1786 roku liczył 467 żołnierzy^[5], a praktycznie 437^[6]. Wchodził w skład Dywizji Małopolskiej^[7].

W 1786 roku wprowadzono numeracje regimentów piechoty od 1 do 14. Regiment gwardii pozostał bez numeru^[8].

Reformy Sejmu Wielkiego zwiększyły stany polskiej piechoty w poszczególnych regimentach. Etaty z października 1789 i maja 1792 roku zakładały istnienie regimentu składającego się z dwunastu kompanii uszykowanych w trzy bataliony^[9], w tym jeden grenadierski i dwa fizylierskie. W praktyce nigdy takiej organizacji nie osiągnięto^[10]. W przededniu wojna w obronie Konstytucji 3 maja 4 regiment piechoty buławy wielkiej koronnej szefostwa Franciszka Branickiego liczył 1315 żołnierzy^[11]. W okresie powstania kościuszkowskiego posiadał na uzbrojeniu 396 pistoletów, 601 szabel i 640 pik^[12].

Etatowe i faktyczne zmiany liczebności regimentu po 1777 roku przedstawiały się następująco^[13]:

• etat z 1777 — 467 żołnierzy
• faktycznie V 1786 — 455 żołnierzy
• etat z 8 X 1789 — 2153 żołnierzy
• etat tymczasowy z 22 I 1790 — 1440 żołnierzy
• etat wojenny 22 V 1792 — 2169 żołnierzy
• faktycznie 9 VI 1792 — 1315 żołnierzy
• faktycznie IX 1793 — 946 żołnierzy
• etat z 1 III 1794 — 419 żołnierzy
• faktycznie III 1794 — ok. 900 żołnierzy

Liczebność regimentu w 1792 roku wynosiła 1313 osób^[14], w marcu 1794 roku 900^[15], w maju 874^[15], a we wrześniu 1204 żołnierzy^[15].

W marcu 1794 stan regimentu wynosił koło 900 żołnierzy.
Po przegrupowaniu się na lewy brzeg Wisły, pod koniec maja liczył 874 żołnierzy. Jeden z jego batalionów prawdopodobnie uczestniczył w bitwie pod Szczekocinami wystawiając 437 ludzi. 6 sierpnia w obu batalionach było 666 głów, czyli do stanu etatowego brakowało mu 734 żołnierzy.
Po zwinięciu oblężenia Warszawy podporządkowano regimentowi batalion milicji sandomierskiej w sile 538 głów. Stał się on jego III batalionem a dowództwo nad nim objął major Wacław Lewicki. W batalionie służyli: kpt. Cetys, por. Ostrowicki, ppor. Kamiński, ppor. Rokossowski i chor. Korzeniewski^[16][17]. Dwa bataliony regimentu wzięły udział w wyprawie wielkopolskiej gen. lejtn. Dąbrowskiego. W tym czasie łącznie liczyły 664 ludzi. III batalion, wraz z pozostałościami I i II, został odkomenderowany na Pragę i 2 listopada liczył 664 żołnierzy. Z końcem września wszystkie trzy bataliony posiadały 1204 żołnierzy. Do nowego etatu brakowało 956 ludzi. Na uzbrojeniu regiment posiadał 987 karabinów^[18].

Żołnierze regimentu

W okresie powstania jednostką dowodził płk Jan Kanty Karwowski. Jego zastępcą był ppłk Jan Andrzej Dulfuss. Pierwszym majorem był Wacław Lewicki, drugim – Jakub Ostrowicki. W kompaniach służyli między innymi: kpt. Aleksander Korzeniewski, kpt. Walerian Poklękowski, ppor. Felicjan Bieniewski i chor. Ignacy Strzemiński^[19].

Chorągiew 2 batalionu z 1792 roku

Bławat z tkaniny żółtej jedwabnej, wysokość wzdłuż drzewca 100 cm, szerokość 114 cm. Orzeł Polski, trzymający w szponach prawej nogi miecz, berło w lewej. Napis u góry: "Regiment 4. piechoty", pod orłem: "Batalion 2". Na czterech rogach gorejące granaty o jednym płomieniu. Wkoło chorągwi po brzegach ornament. Wszystkie napisy, ozdoby i orzeł haftowane nićmi srebrnymi. Chorągiew jednostronna. Podług tradycji znajdowała się w 1831 roku znajdowała się przy 4 pułku piechoty liniowej, a przez członków rodziny Bogusławskich złożona została do Gabinetu Archeologicznego przy Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie^[20].

W okresie panowania Sasów, w stosunku do poprzedniego okresu, mundurowanie piechoty polskiej zmieniło się całkowicie. Zniesiono używane dotychczas niebieskie mundury kroju polskiego, a strój żołnierzy upodobniono do saskiego. Mundur oficerów regimentu składał się z pąsowej kurtki sukiennej z wyłogami wyłogami zielonymi, naramiennikami złotymi, guzikami żółtymi^[21], białej kamizelki, białych spodni i kamaszy, czarnego kapelusza i trzewików. W okresie od 1 maja do 31 października używano spodni czarnych, zakazano natomiast noszenia spodni płóciennych, które poprzednio były w użyciu^[22]. Mundury podoficerów i szeregowych były podobne do oficerskich, z tym że noszono zamiast kamaszy białe pończochy wełniane. Latem podoficerowie i szeregowi używali spodni płóciennych, białych. Pasy skórzane z mosiężnymi klamrami. Płaszcze sukienne w kolorze czerwonym wydawano tylko po dwa dla kompanii na lat sześć, a służyły one wyłącznie wartownikom w okresie od 15 października do 30 kwietnia. Każdy żołnierz nosił tornister i patrontasz z czerwonej skóry. Zarówno oficerowie, jak podoficerowie i szeregowi nosili harcapy przewiązane czarną wstążką^[22].

W stroju tym w drugiej połowie XVIII w. zaszły pewne zmiany. Wzorem innych armii zamiast długich kurtek wprowadzono krótkie z rabatami, kapelusze zaś zastąpiły sztywne kaszkiety z blachą mosiężną zawierającą inicjały monarchy^[22].

• po 1776: wyłogi ciemnozielone, guziki złote^[23]

W roku 1789 zmieniono poważnie krój i kolor mundurów piechoty. Składał on się z kurtki zimowej koloru granatowego z wyłogami zielonymi, naramiennikami złotymi^[21], Lejbika białego ze stojącym kołnierzem, w lecie koletu sukiennego w kolorze białym z wykładkami podobnymi do wyłogów, zapinanego na guziki żółte^[21] od dołu do góry, długich białych spodni wkładanych do butów kroju węgierskiego, wysokich do kolan i wyciętych z tyłu, a wreszcie z kołpaka okrągłego filcowego, wysokiego na około 30 cm, z sukiennym wierzchem pąsowym, daszkiem i blachą mosiężną z orłem. Żołnierze nosili poza tym halsztuki i naramiennik z czarnej szmelcowanej blachy z nicianym kutasem, jako strój zaś koszarowy — kitle i furażerki. Mundury były o wiele wygodniejsze i pozwalały na większą swobodę ruchów. Strój oficerów różnił się barankowym czarnym obszyciem czapek i galonami. Roczny koszt umundurowania piechura (wraz z przymunderunkiem) wynosił 111 zł^[24].

• podczas insurekcji kościuszkowskiej: wyłogi zielone, guziki złote^[23].

Uzbrojenie żołnierza piechoty składało się z karabinu skałkowego z bagnetem oraz pałasza noszonego na czerwonym rzemieniu juchtowym. Podoficerowie mieli pistolety, pałasze i tzw. kurcgewery^[b], będących raczej oznaką władzy niż bronią. Oficerowie mieli pistolety i szpady. Cała broń palna i częściowo biała była pochodzenia saskiego. Uzbrojenie to zakupywano na dziesięć lat. W każdej kompanii znajdowały się dwa karabiny zapasowe^[25]. W 1775 roku ujednolicono uzbrojenie podoficerów i szeregowych, odbierając tym pierwszym broń krótką, a oficerom pozostawiając jedynie szpady^[8].

Regimentem dowodził zazwyczaj pułkownik. Stanowisko szefa regimentu, związane z wielkimi poborami, było najczęściej uważane za synekurę. Szefowie posiadali prawo fortragowania (przedstawiania do awansu) oficerów^[26]. Do 1790 roku w sztabie służyło dziesięciu oficerów. Byli to: szef regimentu, pułkownik, podpułkownik, major, regimentskwatermistrz, adiutant, audytor i regimentsfelczer. Szefa i pułkownika w dowodzeniu kompaniami zastępowali kapitanowie sztabowi. W kompaniach było pięciu kapitanów, ośmiu poruczników i ośmiu chorążych. Zatem w regimencie znajdowało się 30 oficerów wyłączając kapelana^[10]
. W 1790 roku pojawił się drugi major i trzeci kapitan sztabowy, ośmiu podporuczników i drugi adiutant. Podniosło to liczbę oficerów do 40 osób^[10].

Szefowie regimentu^[27]:

• Adam Mikołaj Sieniawski (30 kwietnia 1706 zm. 18 lutego 1726),
• Stanisław Chomętowski (11 października 1726 zm. 2 września 1728),
• Jan Klemens Branicki (5 czerwca 1752 zm. 9 października 1771),
• wakat przez 1,5 roku,
• Wacław Rzewuski (9 kwietnia 1773 do 16 lutego 1774),
• Franciszek Ksawery Branicki (od 8 lutego 1774 do 1793)

•  
  Jan Branicki
•  
  Wacław Rzewuski
•  
  Franciszek Branicki

Pułkownicy^[27]

• gen. Barącz (1718),
• gen. mjr Kamiński (1750–1762),
• gen. mjr Bernard de Pugget (1767),
• gen. mjr Felicjan Korytowski (1 lipca 1770–1790),
• Karwowski (25 maja 1790),
• Karol Morawski 1792
• kpt. Poklękowski,

Oficerowie

• kpt. Krzyżewski

4 Regiment Pieszy uczestniczył w 1792 w VII wojnie polsko-rosyjskiej toczonej w obronie Konstytucji 3 Maja. Stan osobowy: 1515 ludzi. Szef: hetman wielki koronny Piotr Ożarowski. Stan osobowy: 900 ludzi.

Bitwy i potyczki^[27]:

• pod Zieleńcami (17 czerwca 1792),
• Dubniki (7 lipca 1792),
• pod Szczekocinami (6 czerwca 1794),
• Wawrzyszew (26 sierpnia),
• Bielany (1 września),
• Praga (4 listopada)

Nazwa regimentu odzwierciedlała fakt, iż szefem jednostki miał być każdorazowo hetman wielki koronny. Zasadę tę złamano po śmierci hetmana wielkiego koronnego Adama Mikołaja Sieniawskiego w 1726, w którym to roku przechodzi pod szefostwo hetmana polnego koronnego do 1752 roku^[27]. Jego następca Stanisław Rzewuski, dotychczasowy hetman polny i szef Regimentu Pieszego Buławy Polnej Koronnej, zabrał na nowe stanowisko swój regiment^[13]. Tym samym dotychczasowy Regiment Pieszy Buławy Wielkiej Koronnej spadł na miejsce Regimentu Pieszego Buławy Polnej Koronnej^[13]. Powrócił na należne mu miejsce w 1751^[28], by w 1790 znów zostać wyprzedzonym przez Regiment Czapskiego^[10]. Według Gembarzewskiego numer 4 otrzymał w 1789^[27] i utrzymał do końca swojego istnienia, tzn. do 1795.

Schemat

• regiment pieszy buławy wielkiej koronnej (... 1717–1726) → regiment pieszy buławy polnej koronnej (1726–1751) → regiment pieszy buławy wielkiej koronnej (1751–1786) → regiment 3 pieszy buławy wielkiej koronnej (1786–1990) → regiment 4 pieszy buławy wielkiej koronnej (1790–1793) → od 1793 regiment 4 pieszy koronny ↘ rozformowany w 1795

• Krzysztof Bauer: Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1981. ISBN 83-11-06605-1.
• Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
• Bronisław Gembarzewski: Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960. T.2 od 1697 do 1794 roku. Warszawa: 1962.
• Konstanty Górski: Historya piechoty polskiej. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1893.
• Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717-1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Piechota. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 1998. ISBN 83-7188-186-X.
• Tadeusz Nowak, Jan Wimmer: Dzieje oręża polskiego do roku 1793. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1968.
• Karol Linder: Dawne Wojsko Polskie. Ubiór i uzbrojenie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1960.
• Leonard Ratajczyk, Jerzy Teodorczyk: Wojsko powstania kościuszkowskiego w oczach współczesnych malarzy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07090-3.
• Bolesław Twardowski: Wojsko Polskie Kościuszki w roku 1794. Poznań: Księgarnia Katolicka, 1894.
• Jan Wimmer: Historia piechoty polskiej do roku 1864. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.

• https://web.archive.org/web/20160304190513/http://www.agad.archiwa.gov.pl/pomoce/KK_97.xml