4 Pułk Strzelców Granicznych

Zalążkiem przyszłego 4 pułku Strzelców Granicznych był złożony z ochotników szwadron Straży Pogranicznej. Szwadron powstał w 1918 w Zagłębiu Dąbrowskim po rozbrojeniu oddziałów niemieckich. Później oddział został przeniesiony do Aleksandrowa Kujawskiego. Tam, na jego bazie, sformowano 4 samodzielny dywizjon Straży Granicznej. Dowództwo dywizjonu stacjonowało we Włocławku, a dowództwo 1 szwadronu w Aleksandrowie Kujawskim. 1 szwadron swoje placówki rozwinął od Wisły do Zakrzewa. 2 szwadron sformowano w Aleksandrowie^[1]. Dowódcą pułku mianowano rotmistrza Bronisława Orzanowskiego, kwatermistrzem był por. Leonard Tirbach, adiutantem por. Józef Wosik, dowódcą 1 szwadronu kpt. Adam Laszuk, a 2 szwadronu kpt. Sękowski^[1].

15 marca 1919 samodzielny dywizjon Straży Granicznej został włączony do 3 pułku Wojskowej Straży Granicznej jako jego 1 dywizjon. Sformowano kolejnych sześć szwadronów, z których dwa wcielono do 1 dywizjonu. 2 dywizjon pułku odszedł na wschodni brzeg Wisły do Lipna^[1].  Dowództwo 3 pułku WSG i 1 dywizjonu stacjonowało we Włocławku^[a]., szwadrony 1.,2., 3., 4. w Aleksandrowie, 2 dywizjon ze swoimi szwadronami w Lipnie^[2]. Dowódcą pułku był płk Habich, adiutantem por. Korolec, 1 dywizjonem dowodził rtm. Orzanowski, 2 dywizjonem mjr Sokołowski. Celem wzmocnienia odcinka pułkowego z Włocławka do Aleksandrowa przybył II batalion 31 pułku piechoty^[2].

13 lipca 1919 3 szwadron pułku został odesłany do Warszawy. Tam stał się zalążkiem dla nowo formowanego 1 samodzielnego dywizjonu Strzelców Granicznych^[b]. Latem I/3 pułku WSG został wydzielony z pułku, przemianowany na 2 samodzielny dywizjon Wojskowej Straży Granicznej i rozlokowany po obu stronach Wisły na granicy pruskiej. Dowództwo 2 dywizjonu stacjonowało we Włocławku, 1 szwadron w Aleksandrowie, 2 szwadron w Służewie, 3 i 4 szwadron na prawym brzegu Wisły^[2].

Od jesieni 1919 dywizjon wszedł w skład Frontu Mazowieckiego gen. Józefa Hallera i wspólnie z baonem marynarki, 1 instrukcyjnym pułkiem Armii gen. Hallera i dwoma pociągami pancernymi tworzył grupę operacyjną pod francuskim dowództwem. W listopadzie do grupy przydzielono 1. i 12 pułk ułanów^[3].

Po rewindykacji Pomorza, 2 samodzielny dywizjon wydzielono spod dowództwa Frontu Mazowieckiego, przegrupowano do Aleksandrowa i z dniem 1 lutego 1920 przeformowano w 4 pułk Strzelców Granicznych. Jego III dywizjon stanowił wcześniejszy batalion wartowniczy. W marcu 1920 pułk przerzucony został na Pomorze i obsadził zachodnią granicę „Korytarza” od granicy DOG „Poznań” do Morza Bałtyckiego^[3]. Dowództwo pułku stacjonowało w Świeciu^[c], szwadron szkolny też stacjonował w Świeciu^[d], I dywizjon ze szwadronami w Kościerzynie, II dywizjon w Chojnicach, III dywizjon w Wejherowie^[3].

W końcu lipca 1920 zluzowano z granicy szwadrony o numeracji nieparzystej. Szwadrony miały zostać przetransportowane na front polsko-bolszewicki. Wysłano jednak jedynie pod Mławę kombinowany pieszy szwadron pod dowództwem ppor. Zygmunta Chocieja^[e].

W pierwszych dniach stycznia 1921 rozwiązano pułk. Konny szwadron z trębaczami pod dowództwem ppor. Czyrsznica odszedł transportem kolejowym do 11 pułku Strzelców Granicznych^[f], szeregowi przeniesieni zostali do baonów i szwadronów zapasowych, a oficerowie oddani do dyspozycji departamentów broni Ministerstwa Spraw Wojskowych^[4].

27 marca 1920 pododdziały 4 pułku strzelców granicznych wspólnie z 3/VIII batalionem wartowniczym obsadzał granicę zachodnią OGen. „Pomorze”. Dowództwo pułku stacjonować miało w Tucholi^[5]. Zgodnie z rozkazem operacyjnym nr 2 DOG „Pomorze” z 5 kwietnia 1920 4 pułk objął odcinek graniczny Kaminitz – Sypniewo długości około 222 kilometrów. Dowództwo pułku mieściło się w tym czasie w Świeciu^[6]. Rozkaz o dyslokacji do Tucholi nie został zrealizowany z powodu braku odpowiednich koszar. Przeznaczone dla dowództwa i szwadronu szkolnego baraki okazały się pomieszczeniami dla jeńców^[7].

Jego I dywizjon przyjął służbę graniczną 6 kwietnia 1920 na odcinku 117 kilometrów od Kamienitz do Borowego Młyna i pod względem taktycznym podlegał dowództwu 63 pułku piechoty. Granica na odcinku dywizjonu biegła przeważnie terenem lesistym. Na odcinku 2 i 3 szwadronu granica była wytyczona i oznakowana przez Komisję Graniczną. Na pozostałych odcinkach brak było oznaczeń. Długość odcinków szwadronowych wahała się od 20 do 25 kilometrów. Jedynie 4 szwadron ochraniał odcinek długości około 43 kilometrów. Na odcinku dywizjonu znajdowały się dwie komory celne w Lipuszu i w Wygodzie. Dowództwo dywizjonu mieściło się Kościerzynie. Szwadrony rozlokowały się w dużych wsiach, a plutony zakwaterowano w izbach gospodarczych. plutony zorganizowały wartownie. Łączność utrzymywano przy pomocy aparatów telefonicznych, w relacji dywizjon – szwadron przy pomocy telefonii państwowej, a do plutonów za pomocą kabli polowych^[8].

II dywizjon pełnił od 10 kwietnia 1920 służbę graniczną od Borowego Młyna [wył.] do Sypniewa i podlegał taktycznie taktyczne dowódcy 48 pu��ku piechoty. Jego sztab rozmieścił się w Chojnicach, a dowództwa szwadronów w większych wsiach. Granica na odcinku 5 i 6 szwadronu biegła jeziorem Muskendorfskim i rzeką Brdą. Posterunkii, prócz ubezpieczenia lądowego wysyłały patrole wodne łódkami^[9].

Rozporządzeniem MSWojsk. z 13 listopada 1920 nakazano zluzowanie kolejnych pułków Strzelców Granicznych. 4 pułk Strzelców Granicznych pełniący służbę na granicy zachodniej od Bałtyku do granicy DOG „Poznań”, oraz batalion morski ochraniający granicę morską, zluzowany został przez trzy bataliony wartownicze: nr 2/I z siedzibą dowództwa w Chojnicach, nr 4/I w Kościerzynie, oraz nr l/VIII z Wejherowa^[10].

Wydarzenia

26 kwietnia 1920 Niemcy zmusili żołnierzy 7 szwadronu z wartowni Witkowo do wycofania się z zajmowanych pozycji do Witkowa. Tu zorganizowano ostateczną obronę i ogniem karabinu maszynowego zmuszono napastników do odstąpienia. W wyniku potyczki ranny został jeden polski żołnierz. Niemcy rzadali wycofania się wojsk polskich z Witkowa i przekazania im drogi Witkowo–Dąbrowa^[11].

Pierwsza obsada personalna pułku^[12][13]:

• dowódca pułku – płk Jan Stankiewicz
• zastępca dowódcy pułku – mjr Bronisław Orzanowski
• adiutant – por. Józef Wosik
• referent oświatowy – ppor. Stefan Marx
• dowódca szwadron szkolnego – kpt. Stefan Lityński (wcześniej rtm. Roman Węgłowski^[14])
• dowódca 1 dywizjonu – mjr Juliusz Manżett
  • dowódca 1 szwadronu – por. Jerzy Berberjusz
  • dowódca 2 szwadronu – rtm. Augustyn Skoryna
  • dowódca 3 szwadronu – ppor. Zygmunt Majewski
  • dowódca 4 szwadronu – por. Jan Szyndler^[15]
• dowódca 2 dywizjonu – mjr Włodzimierz Zajgert
  • dowódca 5 szwadronu – por. Adolf Regulski
  • dowódca 6 szwadronu – rtm. Aleksander Obertyński
  • dowódca 7 szwadronu – rtm. Wacław Sękowski
  • dowódca 8 szwadronu – por. Leon Grzymalski
• dowódca III dywizjonu – mjr Nowakowski
  • dowódca 9 szwadronu – por. Wiktor Lewicki
  • dowódca 10 szwadronu – por. Witold Nackiewicz
  • dowódca 11 szwadronu – ppor. Edmund Kuchciaki
  • dowódca 12 szwadronu – ppor. Emil Nikiel

Rozmieszczenie pułku w kwietniu 1920^[8]:

• dowództwo pułku – Świecie
• I dywizjon – Kościerzyna
  • 1 szwadron – Sierakowice
  • 2 szwadron – Parchów
  • 3 szwadron – Lipusz
  • 4 szwadron – Przymusowice
• II dywizjon – Chojnice
  • 5 szwadron – Zielona Chocina
  • 6 szwadron – Chojnice
  • 7 szwadron – Bonsteten
  • 8 szwadron – Lutaw

• I dywizjon 3 pułku Wojskowej Straży Granicznej → 2 samodzielny dywizjon Wojskowej Straży Granicznej (do 1 II 1920) → 4 pułk Wojskowej Straży Granicznej (do III 1921) → 4 pułk Strzelców Granicznych ↘ rozformowany

• Henryk Dominiczak: Granica polsko–niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Henryk Dominiczak: Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966–1996. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997. ISBN 83-11-08618-4.
• Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne. Dokumenty organizacyjne. Wybór źródeł. T. 1. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999. ISBN 83-87424-84-6.
• Materiały dotyczące przeformowania i rozformowania oddziałów Strzelców Granicznych 1920–1921 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Wykazy imienne 3 pułku Strzelców Granicznych → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Dyslokacja oddziałów Strzelców Granicznych 1920–1921 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.15/86.)