Łupawa (województwo pomorskie)

Wieś leży wśród rozległych lasów nad rzeką Łupawa na obszarze o bogatej rzeźbie terenu, zbudowana jest na planie wielodrożnicy.

We wsi uchodzi lewobrzeżnie do Łupawy strumień Roztok o długości około 3 km, płynący z okolic osady Malczkowo^[5][6].

Nazwa miejscowości, wzmiankowana po raz pierwszy w 1310 w formie Lupava, ma pochodzenie słowiańskie i charakter topograficzny. Została przeniesiona z nazwy rzeki Łupawa^[7], która z kolei powstała przez dodanie do podstawy słowotwórczej *łup- (por. kasz. łupic „rwać, drzeć”, pol. łupać) formantu -awa^[8]. Niemiecka nazwa Lupow jest adaptacją fonetyczną pierwotnej nazwy słowiańskiej^[7].

Rada Języka Kaszubskiego proponuje kaszubską formę nazwy Łëpawa^[3].

Liczne odkrycia archeologiczne, cmentarzyska megalityczne (megality) ludności grupy łupawskiej kultury pucharów lejkowatych datowane na lata 5000-4900 i 2800-2500 p.n.e. oraz groby ludności kultury łużyckiej, kultury ceramiki sznurowej, cmentarzysko kurhanowe położone około 2 km na południowy wschód od wsi Łupawa, datowane na lata 1700-1600 p.n.e. ze znaleziskami z wczesnej epoki brązu – największy zachowany obecnie w Polsce kompleks cmentarzysk megalitycznych. Cechą charakterystyczną łupawskiego skupiska grobowców jest ich kształt, przypominający zbliżony do prostokąta, silnie wydłużony trapez.

• Lud kultury pucharów lejkowatych był najstarszym na Pomorzu Środkowym ludem rolniczym (chów świń, zbieractwo runa leśnego oraz uprawa pszenicy).
• Megality – w średniowieczu nazywano tumuli paganorum – grobowce pogan lub tumuli gigantis – grobowce gigantów, zamieszkujący Pomorze Niemcy nazywali je Hünenbetten – łoża olbrzymów, w Polsce, na Kujawach, mówiono na nie niekiedy żale, lub żalki.

Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z 1282 roku, znajdowała się ona wówczas w posiadaniu klasztoru w Kołbaczu. Około 1300 roku wieś przeszła na własność rodu Święców, a po ich wymarciu kolejno do rodów: Tesscn, Puttkamer. Później Ewald von Puttkamer z Łosina sprzedał posiadłość Zitzewitzom. W 1310 roku we wsi znajdował sie już kościół^[9].

W XVII wieku wieś zaczęła dynamicznie się rozwijać, szczególnie z początkiem panowania Fryderyka III. Rejestr podatkowy z 1628 roku wykazuje, że dziedzicem był Hector zu Kantze, który posiadał na 260 hektarów - 6 zagrodników, 1 młyn, 1 karczmę, 1 pasterza i 1 parobka. Do 1683 roku majątek był własnością rodu Zitzewitz, posiadającego w Łupawie XVI-wieczny zamek zwany Canitz, zniszczony w czasie wojny trzydziestoletniej przez wojska szwedzkie. W 1683 roku dobra nabył Generalny Komisarz Wojenny Joachim Ernest von Grumbkow, który na ruinach starego zamku wzniósł pałac. Po śmierci poprzedniego właściciela w 1690 roku wieś odziedziczył najmłodszy z jego czterech synów - Filip Otto. W 1752 roku Filip umiera, a ostatnim właścicielem majątku z rodu Grumbkow zostaje jego jedyny syn - Filip Wilhelm. Ostatnie kaszubskie kazanie wygłoszono w 1778 roku. Główną spadkobierczynią wsi była wtedy córka Filipa, zamężna z Podewilsem. Po śmierci tego ostatniego, dziedziczka zawarła drugi związek małżeński. Jej drugim mężem został generał leutnant Fryderyk Otto von Bonin i od tej pory wieś należala do jego rodu^[9].

Od 1900 roku do 1920 roku majątek był w posiadaniu Puttkamerów. W 1920 roku dobra z powrotem wrócily do rodu Bonin. W 1941 roku we wsi znajdował się obóz pracy przymusowej dla Polaków. Ostatnim niemieckim właścicielem majątku był Ernest von Bonin. 9 marca 1945 roku oddziały radzieckie zdobyły most na rzece Łupawie i tego samego dnia wkroczyły do wsi, tym samym zdobywając ją^[9].

Po 1945 roku powstały zakłady przemysłu ziemniaczanego, kombinat rolniczy, wybudowano szkołę i ośrodek zdrowia. W 1946 roku gospodarstwo i pałac przejęło Państwowe Gospodarstwo Rolne^[9].

Na 58,8 kilometrze od ujścia Łupawy w 1925 r. wybudowano jaz dla potrzeb młyna wodnego, siłownię młyna w 1982 roku wyposażono w turbinę Francisa i zaadaptowano na elektrownię wodną^[10] o mocy 50 kW. Jest to najwyżej położona elektrownia na Łupawie.

• Kościół murowano-szachulcowy z 1772 z barokową amboną i drewnianą chrzcielnicą z 1865 roku, przebudowany w 1873, lekko wciągnięta w elewację masywna wieża, w górnej części szalowana i podwyższona nadstawką z hełmem namiotowym. W wieży i elewacji południowej późnobarokowe portale. W wyposażeniu barokowa ambona i renesansowa ława. Przed świątynią pionowo ustawiony głaz narzutowy^[11]. Obok na cmentarzu klasycystyczny pomnik z 1802.
• Pałac barokowy, murowany z drugiej połowy XVIII w., przebudowany na przełomie XIX i XX wieku. Wewnątrz zespół barokowo-rokokowych kominków, w otoczeniu park krajobrazowy^[12]. Wybudowany przez Joachima von Grumbkowa w miejscu zamku Canitz. Własność Puttkamerów do 1945^[13].
• Głaz narzutowy o obwodzie 6,4 m i wysokości 3,5 m.

• Borkowo (cmentarzysko)
• Poganice
• Rodzaje budowli megalitycznych

• Lupowo, niem. Lupow, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 483 .