Singspiel

W 1747 roku Christian Felix Weiße (1726-1804), przez kilka lat ochmistrz młodego, bawiącego w Paryżu, arystokraty, znający angielski i francuski i zafascynowany francuską opera comique^[2], dokonał przeróbki angielskiej opery balladowej The Devil to Pay. Sztuka z muzyką J. C. Standfußa zdobyła sobie wielką popularność i przyniosła szereg naśladownictw^[1]. Początkowo nowa forma muzyczna rozwinęła się w Lipsku. Współpraca Weißego i kompozytora Johanna Adama Hillera (1728-1804) zaowocowała na tamtejszej scenie 12 pogodnymi, zgrabnymi i melodyjnymi utworami, które przez około sto lat utrzymały się na scenach niemieckich, inspirując kolejne pokolenia twórców. W 1764 roku Weiße i Miller zadebiutowali krotochwilą Der Teufel ist lost, odnieśli potem sukcesy w Lottchen am Hofe, Die Liebe auf dem Lande (1768) i Die Jagd (1770), najpopularniejszej do Wolnego strzelca operze niemieckiej^[2]. Hiller korzystał nie tylko ze wzorów angielskich, ale i z francuskich wodewilów: Minette à la cour stała się wzorem dla Die Liebe auf dem Lande, a Le roi et le fermier Sedaine'a dla Die Jagd^[1]. Sukces Die Jagd przyniósł zalew singspielów Christiana Gottloba Neefe (1748-1798), Johanna André (1741-1799) czy Johanna Friedricha Reichardta (1752-1814)^[2].

Rosnąca popularność singspielu nie uszła uwadze ojca Mozarta. Jesienią 1768 roku w malutkim teatrzyku ogrodowego pawilonu Mesmera w Wiedniu młody kompozytor poprowadził wykonanie swego pierwszego singspielu Bastien i Bastienne. Swoich sił w nowym gatunku próbował również Joseph Haydn pisząc dla komika Felixa Kurza muzykę do krotochwili Der krumme Teufel. Od muzycznych żartów, stanowiących potpourri z jego własnych oper buffa i comique, nie stronił również Gluck, pisząc między innymi: Pellerins de la Mecque i Le cadi dupé. W Wiedniu, który stał się drugim ośrodkiem rozwoju singspielu, wymagano od nowego gatunku muzycznego mniej uczucia i nastrojowości, a więcej dowcipu. Publiczność wychowana na weneckim teatrze muzycznym spragniona była przede wszystkim zabawy^[3].

W stworzenie wiedeńskiej odmiany opery buffa zaangażował się też cesarz Józef II^[3]. Po czterech latach nieudanych eksperymentów różnych kapelmistrzów, cesarz zwrócił się do Mozarta o napisanie muzyki, a do aktora i reżysera Gottlieba Stephanie (1741-1800) o dostarczenie odpowiedniego tekstu. Stephanie wziął na warsztat temat turecki, cieszący się powodzeniem u publiczności berlińskiej. Wystawione rok później (1782) Uprowadzenie z Seraju zostało przyjęte z wielkim entuzjazmem przez publiczność. W tydzień później doszło w Hofburgu do dziękczynnej audiencji kompozytora, która w zasadniczy sposób zaważyła na dalszym mecenacie cesarskim. Cesarz stwierdził wówczas: Zbyt piękne to dla naszych uszu drogi Mozarcie. I strasznie dużo nut, a Mozart zamiast przełknąć naganę odpalił: Akurat tyle nut, ile trzeba. W kilka lat później kompozytor napisał wprawdzie we współpracy ze Stephanie'm niewielki okolicznościowy utwór Dyrektor teatru^[4], na kolejne zlecenie cesarskie przyszło mu jednak czekać do 1789 roku, a w międzyczasie i cesarz i kompozytor przestali już marzyć o wiedeńskiej operze buffa. Kolejny singspiel Mozarta Così fan tutte do tekstu Lorenzo da Ponte okazał się utworem chybionym ze względu na trudności z opracowaniem przedłożonej libreciście anegdoty w rozbudowany spektakl^[5]. Dwa lata później Mozart napisał jeszcze jeden singspiel: Czarodziejski flet (1791), jedno z najdoskonalszych dzieł scenicznych kompozytora, należące współcześnie do żelaznego kanonu teatrów operowych na świecie^[1].

Na lata pomiędzy premierą Uprowadzenia z seraju a Così fan tutte przypada premiera jednego z najzabawniejszych singspieli wiedeńskich Lekarza i aptekarza Karla Dittersdorfa. Utwór napisany do libretta Stephanie'ego przynosi bardzo udaną transpozycję wątku Romea i Julii w środowisko mieszczańskie. Po licznych zawiłych perypetiach syna lekarza i córkę aptekarza łączy błogosławieństwo pogodzonych ze sobą ojców. Spektakl wystawiony w 1786 roku w krótkim czasie podbił publiczność wiedeńską i sceny europejskie^[6].

W późniejszych latach tradycję wiedeńskiego singspielu kontynuowali odnosząc pewne sukcesy: Ferdinand Kauer autor Das Donauweibchen^[7]; Johann Schenk, który skomponował słynnego Der Dorfbarbier, przyjaciel Beethovena i Schuberta; Ignaz von Seyfried, uczeń Haydna, dla którego Schikaneder napisał teksty Rodryga i Kunegundy; Joseph Weigl odnoszący sukcesy Familią szwajcarską i Kleopatrą wystawioną w mediolańskiej La Scali; oraz Adalbert Gyrowetz autor cieszącego się sporym powodzeniem Okulisty^[8]. Singspiele tworzył także Antonio Salieri.

Próby pisania singspieli, choć bez większego powodzenia podejmował Franciszek Schubert. Zachowały się dwa jego utwory: Des Teufels Lustschloss i Die Zwillingsbrüder^[8]. Ze zdobyczy gatunku korzystali również Carl Maria von Weber i Felix Mendelssohn-Bartholdy. W XX wieku pojawiał się sporadycznie, np. w Mahagonny-Songspiel (znanym także jako The Little Mahagonny) Kurta Weilla z 1927 r.^[9]

W Polsce singspiel przyjął się pod nazwą śpiewogry. Do najwybitniejszych tego typu utworów należą: Nędza uszczęśliwiona M. Kamieńskiego (1778), Agatka J. D. Hollanda (1784) i Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale W. Bogusławskiego i J. Stefaniego (1794)^[10].

• Mała Encyklopedia Muzyki. Warszawa: PWN, 1968. Brak numerów stron w książce
• Bernard Grun: Dzieje operetki. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1974. Brak numerów stron w książce